2

На задворках старога тралейбуснага дэпо ў былым пункце прыёму шклатары адчынілася галерэя. Раней ў нашым горадзе не было галерэй. То бок, меліся памяшчэнні, якія хоць і называлі сябе ганарліва галерэямі, але ўсё адно заставаліся памяшчэннямі і адпаведна ўтоўплівалі ў сябе ўсё. Хто заўгодна за штуку-дзве баксаў мог зняць залу Палаца прыўкрасных мастацтваў і развесіць там, скажам, выставу цудоўных лірычных пейзажаў. Потым, бывала, прыйдуць папы, дадуць яшчэ штуку-дзве баксаў і атабараць у той самай зале кірмаш цудадзейнага праваслаўнага мёду. Не паспее народ сьвенты мёд па хатах разнесці, як абутнікі ўжо ладзяць распродаж шыкоўных канфуцыянскіх ботаў.

Хто яго ведае, чаму не было ў нас у горадзе галерэй, пакуль не адчынілася гэтая. Мо не любяць нашы людзі галерэй. Недалюбліваюць, так бы мовіць. Ці любяць, але не зусім, не настолькі, каб іх цярпець. Бо ясная ж рэч, дзе галерэі — там мастакі. А дзе мастакі — там і багема. А багема — гэта п’янства, бляцтва, смецце, смурод, бляшкі і пляшкі з-пад піва, віна, каньяку ды гарэлкі, адным словам, пустыя бутэлькі і ніякага парадку. А парадак — гэта тое, чым славіцца наш горад. Хто ні прыедзе, усе ў адзін голас: які правільны, які цудоўны, які чысты горад! Газончыкі акуратненькія, вуліцы чысцюткія, машынкі ездзяць, бы карцінкі! І нават людзі ходзяць толькі на зялёнае святло.

Дворнікаў у нас сапраўды хапае. Бывае, не паспееш кінуць недакурак на ходнік, тут жа прылятуць чалавек пяць ды яшчэ паспрачаюцца, каму ён дастанецца. Але і недакуркаў у нас на ходнікі праве ніхто не кідае, бо нашы людзі любяць парадак. Любяць, каб парадак і чысціня. Чысціня ды парадак. Бы на могілках.

Таму, калі ў нашым горадзе адчынілася галерэя, то з’явілася яна там, дзе толькі і магла з’явіцца, — далей ад парадку і людскіх вачэй, на задворках старога тралейбуснага дэпо, у былым пункце прыёму шклатары. Я гэтую шклатару, калі яна была яшчэ шклатарай, памятаю кепска. У маладосці, як мелі мы звычку здаваць пустыя бутэлькі, бо нечага тыя бутэлькі яшчэ каштавалі, я хадзіў у іншую шклатару, бліжэй да дому. Хоць, прыгадваю, раз, выйшаўшы з хмельнага туману, мы натрапілі й на гэту. Калі тое было, з кім ды чым скончылася, з памяці сцерлася. Відаць, вярнуліся назад, у туман. Помню толькі ліпкае спякотнае лета. Зрэшты, няважна. Важна тое, што адбылося далей, як адчынілася ў той шклатары галерэя.

Яе гэтак і назвалі — "У шклатары". Някепскі назоў. Галоўнае — незвычайна. "У", праўда, неўзабаве само сабою адвалілася, выйшла проста "Шклатара". Зрэшты, трапна. Нашто ўскладняць?

Там жа, у будынку шклатары. прытуліліся дызайн-бюро "Вамп", кавярня "Манага", выдавецтва Сцепіна ды ягоная ж "Кнігарня". Праўда, у хуткім часе літары "Кні" ад "Кнігарні" таксама адпалі, а замест іх прыляпілася тое "У", што адляцела ад галерэі. Выйшла — "Угарня". Кажуць, літары "Кні" яшчэ нейкі час валяліся ля "Шклатары". Але потым завіліся дворнікі, паднялі, ды занеслі на сметніцу — непарадак жа. У нашым двухмільённым мегаполісе трэба, каб чыста было паўсюль. Нават на задворках старога тралейбуснага дэпо.

Раней я бутэлькі толькі здаваў. Але калі адчынілася гэта галерэя, зразумеў, што значыць "быць на прыёме шклатары". Я сядзеў за канвеерам барнай стойкі "Манагі", а яны ўсё цягнуліся ды цягнуліся: высокія, зграбныя, маленькія, пузатыя, недапітыя, бітыя, поўныя, пустыя, з вытанчанымі рыльцамі і не вельмі, крохкія, таўстаскурыя, піўныя, каньячныя, вінныя, зеленавокія, каравокія, інтэлігентныя ды не надта, бландзінкі, брунеткі, шатэнкі, добрыя, злосныя, пяшчотныя, сцярвозныя.

Калі адчынілася "Шклатара"», нешта ў нашым горадзе змянілася. Да гэтага кожны спусташаў і здаваў шклатару ў сваім спальным раёне. А цяпер усе пацягнуліся сюды. Рана ці позна мусіла сюды прыйсці і яна.


9

Я зноўку сустрэў яе восенню на прэм’еры нашага фільма. Раніцой я прачнуўся з пахмелля — напярэдадні ў "Шклатары" быў шабат. У галаве было каламутна і моташна, і мне зусім не хацелася ісці ў Дом Кіно. Тым больш мелася адбыцца ўжо другая прэм’ера. Але бліжэй да абеду патэлефанаваў Канаваленка і запытаўся, ці буду я. Я адказаў: "Не!" Ён адсек: "Трэба!"

Да вечара я збольшага прывёў сябе ў парадак, прыкінуў, ці можна сесці за стырно, пастанавіў, што ўжо можна, хоць нерасшчэпленых грамаў сто яшчэ боўталася ў крыві, і накіраваўся ў Дом Кіно, які месціўся цяпер у былым кінатэатры "Партызан".

Я выехаў з вялікім запасам і, хоць дабрацца да "Партызана" па нядзельных, без затораў, вуліцах можна хвілін за пятнаццаць, усё адно спазніўся. Па дарозе я завітаў у "Шклатару", перапаліў з яе загадчыцай Любай, выпіў кавы ў "Маназе", паназіраў за новай барменшай, маленькія сцёгны якой ў нацягнутых джынсах нязменна выклікалі ў мяне прыліў ферамонаў, а калі з’явіўся ў Доме Кіно, усе ўжо сядзелі ў зале.

Яе я заўважыў не адразу. Мабыць, яна ўбачыла мяне першай. Я раптам адчуў на сабе чыйсьці погляд і азірнуўся. Маша сядзела збоку, метрах у пяці ў мяне за спінаю. Яна зноў была ўся ў чорным, а ейную галаву пакрываў чорны з карункамі шалік. Нашы погляды не сустрэліся. Відаць, заўважыўшы мой рух, яна тут жа адвяла вочы. На сцэне нешта распачалося, але цікаўнасць да сцэны ў мяне тут жа знікла. Я зноўку думаў пра яе. Я зноўку ёрзаў ў фатэлі. Побач з ёю сядзеў нейкі хлопец. І цяпер мяне мучыла адно пытанне, з ім яна ці не.

Я адчуваў, што яна назірае за мною. Акопная хвароба дагэтуль, дзякуй Богу, прайшла, але пазіцыя мая зараз была не найлепшай. Яна бачыла толькі мой профіль. Паліна, мая былая жонка, часта казала: "У цябе жыдоўскі шнобель". Я заўсёды адказваў: "Ён не жыдоўскі. Паглядзі на сармацкія партрэты. У Радзівілаў, Пацаў, Сапегаў, Завальняў гэткі ж". Але яна мне не верыла ды дзяўбла, што ўсё адно я жыд, але ўтойваю гэта, хаця і так усе здагадваюцца, ані кропелькі не сумняваюцца, і ўвогуле, душа ў мяне чорная. Мабыць, чорная душа ў профіль заўважней, таму мне заўседы болей падабалася пазаваць у тры чвэрці або ў фас. Але тут я ўжо нічога не мог змяніць: яна сядзела за мною і збоку назірала за маёю чорнай душой, пакуль мяне не запрасілі на сцэну.
Пасля ўсхваленняў, а на прэм’ерах хваляць заўжды, мікрафон узяў Канаваленка ды пачаў выклікаць удзельнікаў здымачнай групы. Калі чарга дайшла да мяне, ён пракрычаў:

— А гэта — геній! Сапраўдны геній!

Не. Ён не быў п’яны. Каб напіцца, яму трэба нашмат болей. Канаваленка дадаў яшчэ нешта пра Сталінград, і пад авацыі я падняўся на сцэну.

Наша кіно было пра графа-мядзведзя, да якога прыехалі госці, а ён знянацку ўзяў і з’еў іх. Фільм пра мішку, што любіў паласавацца чалавечынкаю, быў маім першынцам. Да гэтага я не працаваў ў кіно. Але напрыканцы 2008-га прыехаў з Масквы Канаваленка і запытаўся, ці не хачу я пайсці на карціну мастаком-пастаноўшчыкам. Яшчэ ён паведаміў, што жадае сабраць сваю хеўру. Што грошай мала, а ўябываць давядзецца многа. Што фільм гістарычны, а натуры прыстойнай і інтэр’ераў у Беларусі амаль не засталося. Што спецэфектаў не будзе, таму што рабіць іх у нас не ўмеюць. Што гэта — дзяржкіно, здымаецца на грошы Мінкульта, таму кожная курва будзе рыла саваць. Што бюджэт невялікі, таму трэба знайсці фішку: узяць не бабкамі, а ідэямі, а з бабкамі і кожны ёлупень зможа.
Не будзь я авантурыстам, наўрад ці пагадзіўся б. Але я авантурыст, і душа ў мяне чорная, асабліва калі сачыць за ёй ў профіль. Так я трапіў на "Партызанфільм". Калі я адкапаў працоўную кніжку, якая з прычыны непатрэбнасці дзесьці пылілася безліч гадоў, і прыйшоў уладкоўвацца на "Партызанфільм", мне стала зразумела, што такое фабрыка мрояў. Не іхняя галівудская з шыкоўнымі кабінетамі ды скуранымі канапамі, са светлымі калідорамі ды цуда-павільёнамі, з Мікі й Джоні ў грымёрных ды пальмамі ў дварах, а сапраўдная партызанская фабрыка мрояў. Яна сустрэла мяне бясконцым лабірынтам цёмных калідораў, кіслым пахам з прыбіральняў, пажаўцелымі ад старасці шпалерамі, нагляднай агітацыяй дасягненняў "Партызанфільма", пакінутай з савецкіх часоў, і танкамі замест пальмаў на вялізным студыйным двары.

У гэтых цёмных блытаных калідорах блукалі партызаны і партызанкі. Яны то з’яўляліся, то знікалі за бясконцаю чарадой дзвярэй. Што адбывалася за дзвярыма, пакуль я не ведаў. Але пад вечар партызаны і партызанкі рабіліся больш гаваркімі, павесялеўшымі, падабрэўшымі, палагаднеўшымі. Ад іх павявала паходным кастром, лесам і кашай, махоркаю і франтавымі ста грамамі.

Я адразу пачуўся ўтульна ў гэтых лабірынтах з загадкавымі дзвярыма. Мусіць, чорнай душы даспадобы чорныя калідоры. А што можа быць азартней для авантурыста, чым дзверы, за якімі невядомасць?

Хаця я здагадваўся, што хавалася за дзвярыма. За імі таіліся партызанкі са сваёй шклатарай. І зазвычай свабодныя. Чаму яны незамужнія, я зразумеў пазней на фронце. Чалавек гадамі ў калектыве, дзе заўсёды адны і тыя ж людзі. Калі і здараецца на працы раман з шэфам ці калегам, то выбар усё адно невялікі, дый у абодвух сем’і пад бокам. У кіно ж атрад набіраецца пад карціну. Партызанка ад’язджае на фронт, і сям’я ўжо недзе далека ў тыле. А тут новыя людзі: аператары, дольнікі, светлякі, дэкаратары, піратэхнікі, грузчыкі, каскадзёры, акцёры, сапраўдныя палкоўнікі ды лейтэнанты. А для палкоўніка некалькі дзён паходу, і ўсе — касцюмеркі, грымёркі, асістэнткі, памрэжы, кухаркі, хлапушкі — ужо як сям’я. А праз некалькі месяцаў вяртаецца партызанка з фронту дахаты, а дому няма. Быў дом, а цяпер папялішча. Немцы спалілі. Спалілі дык спалілі. Згарэў дык згарэў, ну і хрэн на яго, будзе новы прызыў. Так робяцца яны бы тая шклатара, што пераходзіць з адных рук у другія. Новы фільм — новы палкоўнік. Напаўняе, выпівае, ліжа, смокча, ябе, маркітуе, кахае, п’янее, а потым цверазее, і пустую шклатару наступнаму перадае.

Служыў у мяне ў палку адзін дэкаратар — файны пачатак для зборніка ваенных апавяданняў. Калі раніцай я прыязджаў на фабрыку мрояў, мой полк ужо сядзеў у курылцы і чакаў загадаў. Я звычайна спазняўся — не люблю рана ўставаць, дакладней, люблю, ды неяк не выходзіць. Яны ўзнімаліся, бралі пад казырок, садзіліся, зноўку палілі і чакалі загаду. Але мне не было чаго ім загадаць. Можа, і загадаў бы, калі б ведаў, што. Але я не разумеў, навошта ўсе гэтыя людзі за гэткія смяхотныя грошы ўвесь дзень сядзяць ды паляць. І ўвогуле, не люблю загадаў. Я ж заўсёды ўсё раблю сам.

Вядома, усе гэтыя мацёрыя дэкаратары, чырванатварыя рэквізітары, абсівераныя франтамі бутафоры, зраненыя, з падцёкамі і мяшкамі пад вачамі рабочыя глядзелі на мяне як на салагу, не абстралянага яшчэ лейтэнантыка, толькі што выпушчанага з ваеннай кафедры. Для іх я не быў палкоўнікам. Таму яны ўвесь дзень сядзелі і палілі, палілі і пілі. Так працягвалася колькі месяцаў, пакуль мы рыхтаваліся да здымак. А потым падалі эшалон і павезлі нас на фронт. А са Сталінграда я вярнуўся ўжо сапраўдным палкоўнікам, з сапраўднай акопнай хваробай.

Калі я спусціўся са сцэны, стан мой змяніўся. Хоць яна па-ранейшаму сядзела за мною і быццам не заўважала, я ведаў дакладна: калі ўсё скончыцца, я ўстану і падыду. Мне ўжо было пляваць, як выглядае мая чорная душа ў профіль. Я ж сапраўдны палкоўнік.

Толькі згасла святло і па экране пайшлі тытры, я павярнуўся. Чорны шалік, што шчыльна абвіваў яе твар, рабіў яго падобным да вытанчанай парцэлянавай маскі. Было ў ёй штосьці ад гераіні нашага фільма, юнай прыгажуні Ганны, якая пасля смерці графа звар’яцела ад смутку.

Наогул, фільм наш быў пра каханне. Мішка-граф жэр гасцей не са злосці. У душы ён быў мядзведзем добрым. Нават быў раскаяўся і хацеў зусім абярнуцца ў чалавека. Ён і гасцей запрасіў не дзеля таго, каб зжэрці, а каб заручыны свае адсвяткаваць. Госці, праўда, былі так сабе. Адзін рускі генерал — гэтага і з’есці не грэх. Сынок ягоны, гусар, — і гэтага можна. На дэсерт яшчэ нейкі прышлы дурань. Астатнія — мясцовая шляхта, так, п’янь безнадзейная. А мішка наш — зусім не той, што па Маскве з каромыслам бадзяецца, а высакароднай крыві, граф і да таго ж яшчэ патрыёт. Падзеі адбываюцца ў Беларусі адразу пасля паўстання 1863 года. Край у разрусе. Каго не павесілі, у песімізме: хто сам павесіўся, хто п’е, хто вар’яцее, хто новым уладам азадак ліжа, хто ў эміграцыю хоча падацца. Граф наш таксама эміграваць ладзіўся. Хацеў прадаць рускаму генералу фамільны маёнтак, вяселле згуляць — і ў Італію, бліжэй да сонца.

Але неяк з раніцы ўсё не задалося. Не тое, каб мішка ўстаў ды тупнуў не з тае нагі, не тое, каб быў ён з пахмелля (наш граф меру ведаў), проста нявеста ягоная пачала какетнічаць з нейкім заезджым пецярбургскім брандахлыстам. Дый какецтва тое было несур’ёзнае. Так, лёгкі флірт: пацалаваліся пару разоў на цёмнай чарнавой лесвіцы. Але, відаць, у мішкі на душы набалела. Пэўна, так ужо яго ўсё заябала: і рускія, і французскія, і партызаны, і немцы, і п’янь шляхетная, і жыццё падпольнае, і падатковая, і пажарнікі, і мянты. Так ужо заябала, што нервы здалі. І пачаў ён жэрці ўсіх. Жэрці з асалодаю. Жэрці з натхненнем. Спярша з’еў таго прышлага дурня, потым шляхту бязладную, затым генерала з вялікім апетытам праглынуў і сынком-гусарчыкам, як карнішончыкам, закусіў. Адным словам, усіх загубіў і сябе.

Прыгожы фільм выйшаў. Але публіка яго не зразумела. Чаму мішка разбушаваўся, засталося для большасці загадкаю. Канаваленка адчуваў гэтае неўразуменне. І піў ад таго ўжо другі месяц запар. Калі пайшлі фінальныя тытры, ён патэлефанаваў:

— Ну што, геній, віскі жэрці будзеш? — Градус ягонага тэмбру павысіўся. Мне падалося, на сцэне ён быў на паўпраміле ніжэйшы. Мусіць, пакуль ішоў фільм, Канаваленка патроху пацягваў з рыльца віскі. — Мы ўсёю хеўрай у «Фрэгат» рушым. Давай, падцягвайся!

Запалілі святло, людзі пачалі разыходзіцца. Я азірнуўся і атарапеў. Яна ўжо знікла. Упікаючы сябе: "Каб цябе чэрці! Як я мог яе ўпусціць?" — я кінуўся да выйсця. Публіка спускалася павольна, і, як на халеру, мяне ўвесь час то адзін акліне, то другі. Віншавалі з фільмам, захапляліся працаю мастака-пастаноўшчыка. Але мне было не да гэтага. Я скокаў вокам па тварах, разглядаў людзей на тым канцы залы, але яе не бачыў.

На вуліцы ля ўвахода ў Дом Кіно сабраўся натоўп. Я хутка прабегся па ім позіркам, але і тут Машы не было.

"Дурань! Крэцін! — катаваў я сябе. — Трэба было адразу да яе падысці!"

— Вой, маэстра, віншую! Агеньчыка не падкінеце? — пачуўся за спінай голас Люсі, куратаркі са «Шклатары».
Я таксама выцягнуў цыгарэту ды запаліў.

— Ну вы і навярнулі! Хорар! Сапраўдны бульба-хорар! Толькі з фіналам крыху перамудрылі. Нешта мішка ваш таго, о-го-го! — весела шчабятала Люся, сама падобная да сімпатычнага плюшавага медзведзяняткі, пры сустрэчы з якім у мяне нязменна з’яўлялася неадольнае тактыльнае жаданне яго памацаць.

Думкі зараз былі далёка, але ўсё ж ў двух словах я патлумачыў ідэйную пазіцыю мішкі. Людзі ля кінатэатра тым часам пачалі разыходзіцца. А на душы скрабліся кошкі. Мы дапалілі, і Люся, цмокнуўшы мяне ў шчаку, пабегла да тралейбуснага прыпынка. Ля кінатэатра амаль нікога не засталося. Я выцягнуў наступную цыгарэту. Як раптам.
Гэта падалося неверагодным. Але памыліцца я не мог. Воддаль ля тумбы з афішамі стаяла Маша.