Мікола Захаранка
“І тады ўдарыў бом”
Мінск: “Кнігазбор”
Пра кнігу:
Трагедыя чалавечага жыцця і яго святочная весялосць кіруюць думкамі і ўчынкамі герояў гэтай кнігі. Пячаткай трагічнага камізму пазначаны іх лёсы і характары. Будзённае ў творах цесна пераплецена з казачнай рэальнасцю, афарбавана яе прывідным святлом. Казка ў іх густа рэалістычная, рэалізм казачны. Аўтару відавочна не сумна ў створаным ім фантастычным свеце. Не засумуе й чытач.
Пра аўтара:
Мікола Захаранка нарадзіўся ў 1949 годзе ў мястэчку Васілевічы на Гомельшчыне. Скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Паэт, празаік, драматург, публіцыст. Лаўрэат літаратурнай прэміі часопіса “Полымя” (2001), двойчы лаўрэат літаратурнага конкурсу газеты “Звязда” і Саюза беларускіх пісьменнікаў (1999, 2003). П’еса “Паехалі!” ставілася ў 1996 годзе на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы.
Санкі
(апавяданне)
У Мішкі Раўняка былі бабуля, сястра, маці і бацька.
Асабліва бацька!
Мішка вылучаў гэтае “асабліва”, бо яму было шэсць, а бацьку — трыццаць шэсць. У самай сіле бацька, самае тое, што трэба падшыванцу. Бацька адкрываў Мішку белы свет, ён і сам быў як прыблуда з белага свету. Чаго ад яго не пачуеш!
Увогуле быў ён чалавек негаваркі, маўчун. Праўда, калі папытаешся — адкажа. Зусім выпадкова даведаўся Мішка аднойчы, што бацька быў на вайне і страляў з мінамёта.
— Тата, колькі ты немцаў забіў?
— Хто яго ведае… Можа, і ніводнага.
— А забітых немцаў бачыў?
— Поўна…
І ўсё. І далей моўчкі націрае скрутак зачэпленых за дзвярны
вушак нітак — дратву — смалой, змесівам воску з чорнай “жавачкай”, якой на будоўлі новай школы бяры колькі хочаш, жуй хоць да вечара ды сыходзь белай слінай, як карова.
Вось так.
Або сядзіць ён ля акна і коле нажом кароценькі кляновы — абавязкова кляновы! — цурбанчык на тонкія, як запалкі, палачкі, толькі карацейшыя ўдвая.
— А што ты робіш?
— Цвікі…
— Ха! Цвікі жалезныя.
— А гэта кляновыя…
— А нашто?
— Чобаты падбіваць.
І падбіваў! Хромавым суседчыным ботам падбіў новыя падэшвы. Праколе шылам дзірачку, уваткне кончыкам той “цвік” і — бац малаточкам! Гатова. Мішка не верыў, што запалкамі можна штосьці прыбіць, але падэшвы тыя трымаліся, як на сапраўдных цвіках.
Не, бацька не быў шаўцом, проста ён усё ўмеў. Пры гэтым жылі цяжка. “Няма як жыць!” — жалілася маці.
Бацька прынцыпова не ішоў у калгас, і яны былі пазбаўленыя розных калгасных ільгот. А ішлі пяцідзясятыя гады…
Вось бацька і зрабіў санкі, каб вазіць з лесу дровы. Абчасаў гладзенька дзве ясянёвыя жэрдкі і сунуў іх канцамі ў добра напаленую печ.
— Хай парацца.
— А нашто?
— Распарацца, дык будуць гнуцца. Так жа ты палазы не сагнеш.
Па хаце паплыў салодкі ясянёвы дух, і Мішка рашыў не лезці пакуль з пытаннямі ў невядомую навуку. Адно спытаўся:
— А што будзе?
— Сані…
Сані і атрымаліся. Палазы, капылы… Ды былі гэтыя сані ці то конскія, ці то чалавечыя. Хутчэй конскія, з такімі не паедзеш на горку катацца — не ўсцягнеш.
Мішка быў расчараваны.
— Нашто ты такія здаровыя зрабіў?
— Каб болей пакласці.
— А нашто?
— Каб болей украсці, — з’едліва і ў рыфму ўмяшалася маці.
Ёй было горка ад тае беднасці, што прымушае красці, няхай сабе і ў лесе.
Пачалося новае жыццё.
З першым снегам Мішка з бацькам і новымі санкамі праз дзень наладзіліся “ездзіць па дровы” — так будзённа стала звацца паміж імі гэтая завядзёнка. На раннім зімовым змярканні, на глухой лясной дарозе бацьку раптам бы нешта адпускала. Ён рабіўся вясёлы і пачынаў гаварыць сам. Тады Мішка даведаўся, што “калі хочаш, каб ляснік не пачуў”, сухастоіну трэба пілаваць, а не сячы; што калі ўвечары “на ўсход далёка відаць” — заўтра будзе сонца; што дуб і бярозу трэба калоць “па суку”, а сасну паміж сукоў; што… Што ўзімку па лясах ходзіць страшны Дзед з ружжом. Аднойчы раніцай Мішка выбег босы на ганак і ўбачыў на свежым некранутым снезе (толькі вузкую сцяжынку да веснічак пракапаў бацька) сляды, утрая большыя за бацькавы. Прыходзіў!
Неўзабаве яны ўбачылі яго на свае вочы. Праўда, здалёк, праз хмызы, у прыцемку. Каля голага дуба на снезе гарэў агонь і тапталася велізарная чалавечая постаць з ружжом за плячыма.
— Вунь, бачыш? А ты не верыў, — прыглушаным голасам сказаў бацька.
А Мішка ж верыў!
— Ружжо бачыш?
— Бачу…
— Ну, дык налягайма, бо як дагоніць — штрафу не мінеш.
Яны былі ўжо “гружаныя” і вярталіся дадому. Мішка з усяе сілы ззаду папіхаў воз, дапамагаў запрэжанаму бацьку. Але той Дзед усё роўна, здавалася, даганяў іх.
— Татка, бягом, — прасіў Мішка. Ён змогся і ўжо тайна пад’язджаў на полазе.
— Я ж не конь. От, каб хто мяне паганяў…
— Дык я магу!.. — сказаў Мішка і спужаўся.
— А што? Давай, сынок, садзіся, а я дзе дубца харошага высеку.
Мішка ўзлез на дровы, і бацька ўручыў яму доўгі дубец, выламаны з ляшчыны. Упрогся, крануў сані з месца.
— Паганяй!
Мішка нясмела шлёгнуў па бацькавай спіне.
— Хто ж так паганяе? — павярнуўся да паганятага “конь”, скалячы маладыя зубы. — Не ляніся, сынок, а то мне важка.
І Мішка з усяе сілы выцяў бацьку дубцом, і бацька пабег подбегам, пакідаючы далёка ззаду страшнага Дзеда.
Але было нешта не так, не тое.
— Іг-гі-гі-гі! — заіржаў “конь”, замарудзіў крок і стаў. Мішка саскочыў з санак, прытуліўся тварам да пахучага бярозавага палена і горка заплакаў. Ён зразумеў нядобры бацькаў жарт, але яму ўсё роўна было шкада бацьку.
У тую зіму яны навазілі дроў, колькі і на машыне не прывязеш.
Бацька з сынам так прызвычаіліся красці сухастой у лесе, што гэта зрабілася ладам іх жыцця. Маці адчувала гэтую ненармальнасць, да таго ж раўнавала мужа з сынам, заўважаючы іх маўклівую змову паміж сабой ды яшчэ… з лесавіком, ці што?..
— Годзе ўжо, спыніся, — сказала яна бацьку. — Хутка ляснік з міліцыянерам у хату прыйдуць, усё табе мала, гаўнаед!
Ах, якая гэта была няпраўда!
Бацька змоўчаў, панурыўся і павесіў санкі на крук пад паветкай.
І зноў толькі адказваў на пытанні, але сам ужо, па сваёй ахвоце, з Мішкам не размаўляў. Маўклівы чалавек, ён і ёсць маўклівы…
Мішку запала ў вушы матчына “гаўнаед”. І ён, прызвычаены да бацькавых дзівосаў (усё можа быць!), спытаўся:
— Тата, а ты гаўно еў?
— Еў змалку, — сумна адказаў бацька, але Мішка ўгледзеў, як бліснула іскрынка ў яго вачах.
Бацькавы жартачкі — справа прывычная…
Праз сорак гадоў пасля тых зімовых падзей Андрэй Раўняк памёр. Мішка Раўняк на бацькавых хаўтурах не заплакаў і нават на памінках не выпіў ані чаркі. Хаця цяпер ён бы мог… І не адну, і не дзве… Але Мішка цвёрда западозрыў чарговую бацькаву “містыфікацыю”. І толькі калі адбылі саракавіны, да яго дайшло, што бацька не жартуе, што менавіта ён ляжыць пад тым дубовым крыжам на краі могілак. Мішка спахмурнеў і тыдзень хадзіў пануры, але цвярозы.
Час лечыць, і па часе ўсё стала на сваё месца. Мішка вярнуўся да працы ў леспрамгасе і да ўлюбёнага хаўрусу сваіх сабутэльнікаў, таксама, як і Мішка, сарака-пяцідзесяцігадовых
(“мацёрых”) леспрамгасаўскіх рабацяг, якія “выпіць любяць, ды меру знаюць і волі глотцы не даюць, бо не столькі п’юць, сколькі ішачаць”.
Цяпер у бяседзе з сябрамі Мішка Раўняк часцяком палохае іх: пасярод бяседы ненадоўга задумаецца ды раптам грукне пудовым кулаком па стале (кожны раз знянацку!) і здзіўлена скажа: “От, у мяне быў бацька!” Прамаўляе ён гэта не да месца і недарэчы. Сябры даруюць яму ягоную выхадку, хаця Мішка і парушае парадак заўсёды на самым цікавым месцы — тады, як наліваюць.
Няхай, кажуць, хваліцца, у чалавека гора.
1998
(апавяданне)
У Мішкі Раўняка былі бабуля, сястра, маці і бацька.
Асабліва бацька!
Мішка вылучаў гэтае “асабліва”, бо яму было шэсць, а бацьку — трыццаць шэсць. У самай сіле бацька, самае тое, што трэба падшыванцу. Бацька адкрываў Мішку белы свет, ён і сам быў як прыблуда з белага свету. Чаго ад яго не пачуеш!
Увогуле быў ён чалавек негаваркі, маўчун. Праўда, калі папытаешся — адкажа. Зусім выпадкова даведаўся Мішка аднойчы, што бацька быў на вайне і страляў з мінамёта.
— Тата, колькі ты немцаў забіў?
— Хто яго ведае… Можа, і ніводнага.
— А забітых немцаў бачыў?
— Поўна…
І ўсё. І далей моўчкі націрае скрутак зачэпленых за дзвярны
вушак нітак — дратву — смалой, змесівам воску з чорнай “жавачкай”, якой на будоўлі новай школы бяры колькі хочаш, жуй хоць да вечара ды сыходзь белай слінай, як карова.
Вось так.
Або сядзіць ён ля акна і коле нажом кароценькі кляновы — абавязкова кляновы! — цурбанчык на тонкія, як запалкі, палачкі, толькі карацейшыя ўдвая.
— А што ты робіш?
— Цвікі…
— Ха! Цвікі жалезныя.
— А гэта кляновыя…
— А нашто?
— Чобаты падбіваць.
І падбіваў! Хромавым суседчыным ботам падбіў новыя падэшвы. Праколе шылам дзірачку, уваткне кончыкам той “цвік” і — бац малаточкам! Гатова. Мішка не верыў, што запалкамі можна штосьці прыбіць, але падэшвы тыя трымаліся, як на сапраўдных цвіках.
Не, бацька не быў шаўцом, проста ён усё ўмеў. Пры гэтым жылі цяжка. “Няма як жыць!” — жалілася маці.
Бацька прынцыпова не ішоў у калгас, і яны былі пазбаўленыя розных калгасных ільгот. А ішлі пяцідзясятыя гады…
Вось бацька і зрабіў санкі, каб вазіць з лесу дровы. Абчасаў гладзенька дзве ясянёвыя жэрдкі і сунуў іх канцамі ў добра напаленую печ.
— Хай парацца.
— А нашто?
— Распарацца, дык будуць гнуцца. Так жа ты палазы не сагнеш.
Па хаце паплыў салодкі ясянёвы дух, і Мішка рашыў не лезці пакуль з пытаннямі ў невядомую навуку. Адно спытаўся:
— А што будзе?
— Сані…
Сані і атрымаліся. Палазы, капылы… Ды былі гэтыя сані ці то конскія, ці то чалавечыя. Хутчэй конскія, з такімі не паедзеш на горку катацца — не ўсцягнеш.
Мішка быў расчараваны.
— Нашто ты такія здаровыя зрабіў?
— Каб болей пакласці.
— А нашто?
— Каб болей украсці, — з’едліва і ў рыфму ўмяшалася маці.
Ёй было горка ад тае беднасці, што прымушае красці, няхай сабе і ў лесе.
Пачалося новае жыццё.
З першым снегам Мішка з бацькам і новымі санкамі праз дзень наладзіліся “ездзіць па дровы” — так будзённа стала звацца паміж імі гэтая завядзёнка. На раннім зімовым змярканні, на глухой лясной дарозе бацьку раптам бы нешта адпускала. Ён рабіўся вясёлы і пачынаў гаварыць сам. Тады Мішка даведаўся, што “калі хочаш, каб ляснік не пачуў”, сухастоіну трэба пілаваць, а не сячы; што калі ўвечары “на ўсход далёка відаць” — заўтра будзе сонца; што дуб і бярозу трэба калоць “па суку”, а сасну паміж сукоў; што… Што ўзімку па лясах ходзіць страшны Дзед з ружжом. Аднойчы раніцай Мішка выбег босы на ганак і ўбачыў на свежым некранутым снезе (толькі вузкую сцяжынку да веснічак пракапаў бацька) сляды, утрая большыя за бацькавы. Прыходзіў!
Неўзабаве яны ўбачылі яго на свае вочы. Праўда, здалёк, праз хмызы, у прыцемку. Каля голага дуба на снезе гарэў агонь і тапталася велізарная чалавечая постаць з ружжом за плячыма.
— Вунь, бачыш? А ты не верыў, — прыглушаным голасам сказаў бацька.
А Мішка ж верыў!
— Ружжо бачыш?
— Бачу…
— Ну, дык налягайма, бо як дагоніць — штрафу не мінеш.
Яны былі ўжо “гружаныя” і вярталіся дадому. Мішка з усяе сілы ззаду папіхаў воз, дапамагаў запрэжанаму бацьку. Але той Дзед усё роўна, здавалася, даганяў іх.
— Татка, бягом, — прасіў Мішка. Ён змогся і ўжо тайна пад’язджаў на полазе.
— Я ж не конь. От, каб хто мяне паганяў…
— Дык я магу!.. — сказаў Мішка і спужаўся.
— А што? Давай, сынок, садзіся, а я дзе дубца харошага высеку.
Мішка ўзлез на дровы, і бацька ўручыў яму доўгі дубец, выламаны з ляшчыны. Упрогся, крануў сані з месца.
— Паганяй!
Мішка нясмела шлёгнуў па бацькавай спіне.
— Хто ж так паганяе? — павярнуўся да паганятага “конь”, скалячы маладыя зубы. — Не ляніся, сынок, а то мне важка.
І Мішка з усяе сілы выцяў бацьку дубцом, і бацька пабег подбегам, пакідаючы далёка ззаду страшнага Дзеда.
Але было нешта не так, не тое.
— Іг-гі-гі-гі! — заіржаў “конь”, замарудзіў крок і стаў. Мішка саскочыў з санак, прытуліўся тварам да пахучага бярозавага палена і горка заплакаў. Ён зразумеў нядобры бацькаў жарт, але яму ўсё роўна было шкада бацьку.
У тую зіму яны навазілі дроў, колькі і на машыне не прывязеш.
Бацька з сынам так прызвычаіліся красці сухастой у лесе, што гэта зрабілася ладам іх жыцця. Маці адчувала гэтую ненармальнасць, да таго ж раўнавала мужа з сынам, заўважаючы іх маўклівую змову паміж сабой ды яшчэ… з лесавіком, ці што?..
— Годзе ўжо, спыніся, — сказала яна бацьку. — Хутка ляснік з міліцыянерам у хату прыйдуць, усё табе мала, гаўнаед!
Ах, якая гэта была няпраўда!
Бацька змоўчаў, панурыўся і павесіў санкі на крук пад паветкай.
І зноў толькі адказваў на пытанні, але сам ужо, па сваёй ахвоце, з Мішкам не размаўляў. Маўклівы чалавек, ён і ёсць маўклівы…
Мішку запала ў вушы матчына “гаўнаед”. І ён, прызвычаены да бацькавых дзівосаў (усё можа быць!), спытаўся:
— Тата, а ты гаўно еў?
— Еў змалку, — сумна адказаў бацька, але Мішка ўгледзеў, як бліснула іскрынка ў яго вачах.
Бацькавы жартачкі — справа прывычная…
Праз сорак гадоў пасля тых зімовых падзей Андрэй Раўняк памёр. Мішка Раўняк на бацькавых хаўтурах не заплакаў і нават на памінках не выпіў ані чаркі. Хаця цяпер ён бы мог… І не адну, і не дзве… Але Мішка цвёрда западозрыў чарговую бацькаву “містыфікацыю”. І толькі калі адбылі саракавіны, да яго дайшло, што бацька не жартуе, што менавіта ён ляжыць пад тым дубовым крыжам на краі могілак. Мішка спахмурнеў і тыдзень хадзіў пануры, але цвярозы.
Час лечыць, і па часе ўсё стала на сваё месца. Мішка вярнуўся да працы ў леспрамгасе і да ўлюбёнага хаўрусу сваіх сабутэльнікаў, таксама, як і Мішка, сарака-пяцідзесяцігадовых
(“мацёрых”) леспрамгасаўскіх рабацяг, якія “выпіць любяць, ды меру знаюць і волі глотцы не даюць, бо не столькі п’юць, сколькі ішачаць”.
Цяпер у бяседзе з сябрамі Мішка Раўняк часцяком палохае іх: пасярод бяседы ненадоўга задумаецца ды раптам грукне пудовым кулаком па стале (кожны раз знянацку!) і здзіўлена скажа: “От, у мяне быў бацька!” Прамаўляе ён гэта не да месца і недарэчы. Сябры даруюць яму ягоную выхадку, хаця Мішка і парушае парадак заўсёды на самым цікавым месцы — тады, як наліваюць.
Няхай, кажуць, хваліцца, у чалавека гора.
1998
