Алена Брава
“Дараванне. Прощение. Vergebung”
Мінск: “Звязда”
Пра кнігу:
Гераіня аповесці Алены Брава “Дараванне” — беларуска Ларыса Вашкевіч, вымушаная даглядаць у Германіі Ганса Краўза, цяжкахворага бацьку свайго мужа. Аднойчы Ларыса, чыя сям’я пацярпела ад фашызму ў гады акупацыі Беларусі, даведваецца пра тое, што Ганс у гэты час служыў у вермахце, і не дзе-небудзь, а ў яе родных мясцінах. Рашэнне жанчыны адназначнае: пакінуць дом былога акупанта. Аднак ні муж, ні суайчынніца-эмігрантка, ні нават дарослая дачка не разумеюць яе. Дык што прымушае Ларысу Вашкевіч не спаць уночы: выхадкі былога нямецкага салдата, які пакутуе на хваробу Альцгеймера і таму лічыць, што вайна яшчэ працягваецца? Гульня каляровых шкельцаў у калейдаскопе Мнемазіны? Ці “замацаванне афекту” гістарычнай памяці? Адказ на гэтыя пытанні дае аповесць, прызначаная для шырокага кола чытачоў.
Пра аўтара:
Алена Брава нарадзілася ў Барысаве. Скончыла факультэт журналістыкі Белдзяржуніверсітэта, пасля чаго з’ехала разам з мужам-кубінцам на Кубу. Пасля вяртання жыве ў Барысаве і працуе ў барысаўскай раённай газеце “Адзінства”. Аўтар кніг прозы “Каменданцкі час для ластавак”(2004), “Рай даўно перанаселены” (2012), “Дараванне. Прощение. Vergebung” (2013). Удзельнічала ў анталогіях: “Апавяданне-2005”, “І зоркі над Бярэзінай-ракой” (2008), “У храме зямнога кахання” (2009), “Самая чароўная кветка” (2010), “За мостом моего детства” (2011). Друкавалася ў часопісах “Маладосць”, “Крыніца”, “Полымя”, “Нёман”, “Сибирские огни” (г. Новасібірск), “Новый берег” (г. Капенгаген). У 2012—2013 г.г. у выдавецтве Franc-Tireur USA (ЗША) у Алены Брава выйшлі кнігі аўтарскіх перакладаў “Каханне ў ценю казармаў Манкада», “Спектакль у чорным тэатры”, “Менада і яе сатыры”.
Лаўрэат літаратурнай прэміі “Гліняны Вялес” ТВЛ за кнігу “Каменданцкі час для ластавак”. Лаўрэат літаратурнай прэміі “Silver Bullet” (“Сярэбраная куля”) выдавецтва Franc-Tireur USA (ЗША) за 2013 год. Кніга “Рай даўно перанаселены” трапіла ў доўгі спіс літаратурнай прэміі імя Ежы Гедройца ў 2013 годзе.
Дараванне
(урывак)
Ганс знік апоўдні.
Перадусім яе “хэндзі” якраз зазваніў у самы нязручны момант, — яна толькі што ўвайшла ў дом і, калі ласка, натрапіла на старога, які ўладкаваўся ў гасцёўні як нічога і не было: наліў ліманаду ў іржавую каструлю для садовых угнаенняў (дзе толькі адшукаў!), размачыў там кардонку з-пад яек і ўжо старанна жуе яе. Выцвілыя вочкі рэдкага блакіту, што тое эмалевае неба над вежамі старажытнага Кайзербурга, цурочак сліны сцякае па маршчыністым падбароддзі, — давялося неадкладна апранаць гумовую пальчатку, каб выцягнуць у яго з рота кавалкі кардону, і на званок яна не адказала.
Мелодыя “Beethovenfantasy” хутка пачулася зноў; тэлефанавала яе суайчынніца Лада, родам з Віцебска, прапаноўвала паехаць на сеанс нейкай варажбіткі, нібыта ўнучкі сібірскага шамана, а верагодней за ўсё, чарговай аферысткі (бедныя немцы! панаехала ж нас на вашую галаву!): “Ты ж нарадзілася ў шэсцьдзясят шостым, табе кроў з носу патрэбна, у цябе лёс закрыты, дзве шасцёркі на канцы!” — карацей, калі Ларыса, адклаўшы, нарэшце, мабільнік, вярнулася ў гасцёўню, каб даць Гансу яго звычайную дозу мелперона, старога там ужо не было.
Зазірнула ў ягоны пакой, голы, нібыта халупа айчыннага алкаголіка, а не апартаменты баварскага пенсіянера, там было пуста, толькі старое люстэрка з’едліва, як ёй падалося, мігцела вышчарбленай амальгамай; але тут напаўадчыненыя ўваходныя дзверы з прымацаваным да іх з унутранага боку небіткім люстэркам (па парадзе лекара і прымацавалі: маўляў, уласны адбітак адцягвае хворага ад намеру ўцячы з дому), — уваходныя дзверы, якія Ларыса забылася замкнуць, усё растлумачылі. Пакуль яна размаўляла па тэлефоне, стары збег!
Кінулася на адзіную вуліцу вёскі; як быццам бы ідучы на шпацыр (галоўнае — не прыцягваць увагі, адразу ж данясуць у бальнічную касу, што “гэтая руская” дрэнна даглядае хворага), але ўсё ж дастаткова шпаркай хадой прайшлася міма прыватных парадызаў з пунсовымі ды залатымі цюльпанамі, шыкоўнымі нарцысамі, падобных да дарагіх магазінаў свяцільняў, дзе ўзялі дый запалілі ўсе лямпы адразу, вось толькі размешчаны яны па капрызе моднага дызайнера не ўверсе, а ўнізе. Суседкі старанна працавалі ў палісадніках; іх шыйныя хусткі, якія варушыліся ад ветру, нагадалі ёй узнімаючых галовы змей.
Старога на вуліцы не было.
Пакуль ішла назад, узгадвала ўчарашняе: вярнуўшыся з Эбенсфелда, знайшла Ганса ля люстэрка — стаяў, не запальваючы святла, худыя ногі ў перакручаных сподніках, майка нацягнута на швэдар (апранаўся сам), пух на цемені нібыта мох на камені-кругляшы, якіх багата ў наваколлі. Стаяў, утаропіўшыся ва ўласны адбітак. Што ён мог бачыць там, у цемры? Кранула за плячо — Ганс зірнуў на яе не пазнаючы і зноў звярнуўся да люстэрка, замшэлы правал рота манатонна прашамкаў: “Тут халодна… няма ежы… няма запалак… нікога няма…” — менавіта так яна зразумела сэнс ягонага мармытання. Перад ёю стаяў вар’ят, які перакрэсліў ужо рэальнасць яе існавання, і яна стомлена ўсміхнулася: мо яе насамрэч няма? Вось было б цудоўна! А праз хвіліну пачуліся хрыплыя гукі, як быццам бы скрыгоча заезджаная кружэлка, —гэта ён заспяваў: “Auf Wiedersehen... Auf Wiedersehen...”, нават правай рукой паспрабаваў камусьці ў люстэрку памахаць нібыта на развітанне, а потым выцягнуў гэтую руку перад сабой: “Sieg Heil!”, але не ўтрымаў раўнавагі ды паваліўся б на падлогу кулём, калі б яна яго не падтрымала.
Яна тады адцягнула ўвагу хворага ад люстэрка, панадзіўшы яго цукровым пячэннем (безадмоўны сродак пераключэння рэальнасцей, які нязменна вяртае Ганса ў “тут-і-цяпер”), дапамагла ўкласціся ў ложак, скарміўшы яму разам з пячэннем двайную дозу мелперона. І задумалася — у які ўжо раз! — над тым, як вычварна блукае ў лабірынтах мінулага зацямнёная свядомасць. Для яе, зразумела, не адкрыццё, што няўхільнае сціранне ўсіх адбіткаў рэальнага свету — адметная рыса хваробы Ганса, у аснове якой працэс прагрэсіруючай гібелі нейронаў. Упершыню апісаны Альцгеймерам від бяспамяцтва даволі распаўсюджаны тут, у Германіі; паўгода таму памёр іх сусед Паўль, такі ж прыдуркаваты стары, да таго ж апантаны жарсцю да бадзяжніцтва, яго брату-пенсіянеру даводзілася з ім нялёгка. Ральфу таксама хапіла б клопатаў з уласным бацькам, калі б не яна, Ларыса. Час ад часу паміраючыя нейроны Ганса, штуршкамі прарываючы плеўку бяспамяцтва, — так рыба выкідваецца на бераг з атручанага вадаёма, — выносяць на паверхню тыя ці іншыя нябіткія аскепкі. “Зіг Хайль…” Ну, а ты чаго хацела — каб ён зацягнуў “Вставай, страна огромная”?
Пра тое, як усё пачыналася, яна ведае па расповедах Ральфа. Калі Ральф Краўз, другі яе законны муж, прывёз сюды яе са Светкай, якую вырашыў удачарыць, Гансаў маразм ужо пышна квітнеў, драпежна распростваючы свае пялёсткі колеру змяркання, воўчай ягады. Яшчэ пяць год таму, казаў Ральф, Ганс быў дабрадушным старым з белым пухам на цемені ды па-дзіцячы ясным позіркам за шкельцамі акуляраў. Увесь вольны час ён праводзіў у куратніку: развядзенне кур было ягонай жарсцю. На сваім “фальксвагене” ездзіў у бліжэйшы горад, Эбенсфелд, дзе прадаваў яйкі нясушак знаёмым пенсіянеркам, з якімі бавіў ціхія вечары за кубкам кавы. Змярканне розуму пачалося досыць бяскрыўдна: стары стаў забываць дні нараджэння сваякоў і даты аплаты рахункаў. Увечары забываў, што ранкам стрыгся ў цырульні ці здаваў у лекара кроў на аналіз; бліжэйшыя дні нібыта хтосьці акуратна вымаў з ячэек, і лакуны памяці пусцелі. І пакуль Ральф апісваў ёй казусы, якія адбываліся з бацькам у банку ды ў супермаркеце, яна ўзгадала пра тое, што старажытнагрэчаскае слова “алетэйя”, то бок ісціна, літаральна азначае “адсутнасць забыцця”. Страціўшы памяць, непазбежна губляеш ісціну. Прыкладам, той, хто пакутуе на хваробу Альцгеймера, імгненна забывае, што было ўчора, затое падзеі, якія адбываліся паўвека таму, паўстаюць перад ім як ніколі ярка. Ён не можа больш напісаць ані слоўка, нават калі быў першым вучнем у школе, не ўсведамляе, калі да яго звяртаюцца, перастае пазнаваць знаёмыя твары; тканка быцця, што складаецца са звычак, расплятаецца, як прагнілы гамак, і чалавек правальваецца ў пустэчу. У фінале адбываецца распад усіх навыкаў, застаюцца адно прымітыўныя рэфлексы. Усё гэта растлумачыў ім псіхіятр, на прыём да якога яны з Ральфам вазілі Ганса; і яшчэ ёй запомнілася, што розныя праявы той хваробы носяць нечакана прыгожыя грэчаскія назвы: агнозія, афазія, апраксія — тры сястры, тры антыподы Мнемазіны.
Ральф заўважыў дзівацтвы ў паводзінах бацькі, калі той раптам забыў рэцэпт соусу, які гатаваў ужо гадоў сорак да нядзельных страў, — гатаваў на старой электраплітцы, бо новая пліта, занадта “наварочаная”, з панэлямі пукатых кнопак, якую Ральф купіў у крэдыт, у свае сорак пяць запланаваўшы, нарэшце, ажаніцца (тое, што нявесты яшчэ не было ў наяўнасці, яго не бянтэжыла), аказалася для старога занадта складанай. Потым высветлілася, што Ганс запамятаваў, як робіцца кава; аднойчы ён вырашыў закіпяціць на электраплітцы малако ў пластыкавым кубку — пах ва ўсім доме стаяў яшчэ той, але сам стары яго не адчуваў: якраз перад тым у яго раптоўна знік нюх. Калі ж ён стаў ездзіць па цэнтры дарогі, не прытрымліваючыся правай паласы і не рэагуючы на сігналы кіроўцаў, а потым пакінуў у Эбенсфелдзе “фальксваген” адкрытым насцеж і рушыў дадому пешшу, яго давялося адлучыць і ад машыны. Менавіта тады пачалася Вялікая Эпоха Ключоў: Ганс пераварочваў усё ў пошуках ключоў ад “фальксвагена”, хаваў звязку ад уваходных дзвярэй і паштовай скрыні, пры гэтым, зразумела, імгненна забываючы, куды; цяпер ужо ключы пачынаў шукаць Ральф, і той пошукавы сверб, нібыта заразная бацыла, адразу ж перадаваўся кожнаму, хто ўваходзіў у дом. Ганс па дваццаць разоў на дні спускаўся ў гараж, каб паторгаць за ручку дзверцы машыны, але адным ранкам паглядзеў на свой “фальксваген” з адцягненай цікаўнасцю натураліста, нібыта гэта — адноўлены для Мюнхенскага музея прыродазнаўства шкілет брантазаўра. Пра існаванне агрэгата, што рэгулюе ступень абагравання дома газам, агрэгата, які сам жа і ўстанаўліваў чвэрць стагоддзя таму, ён неяк вельмі хутка забыўся, а вось пра печ і дровы помніў доўга, і паліў так, што ў доме стаяла сапраўдная Сахара. Гэта, натуральна, злавала Ральфа: яму нарыхтоўваць дровы. Калі раней Ганс штодня чытаў мясцовую газету, то цяпер праглядваў толькі калонку з некралогамі, а ў хуткім часе ўжо і не разумеў, навошта патрэбны той шматок паперы з жучкамі-літаркамі. А ў васьмідзясяты дзень свайго нараджэння (Ларыса якраз аформіла ў бальнічнай касе штомесячную дапамогу па доглядзе — цяпер яна лічылася афіцыйнай Kránkenpflegerin хворага, то бок сядзелкай) вельмі здзівіў суседку Аліцыю, якая зайшла на кубачак кавы, на яе ветлівае: «Колькі табе споўнілася, Ганс?» урачыста адказаўшы: "Сямнаццаць!" "Дык табе вядома, як павярнуць час назад, Ганс!"— пляснула рукамі суседка, але ён, ужо забыўшыся пра яе, прагна жаваў пірог, спечаны новай сядзелкай, — што-што, а апетыт у яго заўжды быў выдатны, нават булачкі для сняданку яна пачала хаваць, бо ўсё, неабачліва выкладзенае на стол, ён з’ядаў уночы, а раніцай забываў і патрабаваў яшчэ.
Аліцыя! Магчыма, Ганс накіраваўся да яе — па інэрцыі памяці, як у тыя гады, калі днямі прападаў у куратніку, а яйкі нясушак прадаваў суседцы па сходнай цане? Яна кінулася праз жывую агароджу да дома, паспела нават пазваніць у дзверы, калі ўзгадала (не, усё ж такі догляд за вар’ятам ўплывае і на яе розум), што Аліцыя ўчора вылецела ў Вашынгтон на пахаванне адзінага сына, грамадзяніна ЗША, які падарваўся на міне ў Іраку. І калі ў дзверы высунуўся заспаны, але нават у такім выглядзе нязменна хітраваты твар Ота: «Што здарылася? Патрэбна дапамога?» — яна ўжо зразумела, што Ганса тут няма, але на ўсякі выпадак спытала, нават па прапанове гаспадара разам з ім абышла дом ззаду і зазірнула ў сад. Ота лічыў неабходным рабіць сур’ёзны твар, напэўна, з-за Майка (а сам пры гэтым так і шнарыў вачыма па яе грудзях, нагах); зрэшты, было абсалютна відавочна, што яму пляваць на гэтага Майка, які так і не здолеў дараваць маці разводу з ягоным бацькам-амерыканцам, а калі Аліцыя вярнулася ў Германію, дзе ў другі раз пабралася шлюбам, назаўжды спыніў зносіны з ёю. Аб жыцці сына Аліцыя даведвалася праз прыватнае дэтэктыўнае агенцтва (якому, дарэчы, плаціла немалыя грошы): стаў ваенным псіхолагам, мяняў месцы службы, адправіўся ў Ірак, між іншым, добраахвотна, інедарэчная яго смерць мусіць пячы бессардэчную маці гарачым жалезам пажыццёва — вядома, з пункту гледжання нябожчыка (стоп, ці можа ў нябожчыка быць пункт гледжання?). Але яна, жонка Ральфа і сядзелка Ганса, даўно пасвячоная суседкай ва ўсе яе таямніцы, — яна дык ведала, аб чым насамрэч плакала Аліцыя за тры гадзіны да адлёту самалёта: хітраваты Ота ў час камандзіроўкі ў Прагу зблытаўся з маладзенькай чэшскай прастытуткай (якая ўзяла яго тым, што галасавала ля дарогі ў ботах-панчохах і доўгім норкавым футры на голае цела) і, па чутках, нават прыжыў з ёю дзіцёнка. Сына Аліцыя не бачыла пятнаццаць год — ці магла яна, калі ўдумацца, шчыра плакаць па незнаёмым барадатым мужчыне, які анітрохі не нагадваў дванаццацігадовага хлопчыка, пакінутага ёю ў Амерыцы? Гады ідуць, і нічыя смерць ужо нічога не ў стане даказаць.
Як і нічыё жыццё. Яе, Ларысы Вашкевіч-Краўз, у тым ліку. Ды ці было яно ў яе, жыццё? Зразумела, было, досыць беспрасветнае, як на яе думку. Толькі вось у яе роднай краіне, дзе прызвычаіліся да звышвопыту болю, а чалавечая пакута вымяралася такімі маштабнымі катаклізмамі, як вайна, рэпрэсіі, Чарнобыль, яе асобна ўзятае няшчасце нікога не ўражвала дый увогуле мала што значыла. Школа ў райцэнтры, крыклівыя лозунгі ды яйкападобныя гіпсавыя галовы правадыроў — ад гэтага фантастычнага існавання мозг абараняўся абсалютна рэальнай стратай зроку: так запацявала ў ванным пакоі люстэрка, варта было ўключыць занадта гарачую ваду, і ў ім нельга было нічога ўбачыць, хіба што намаляваць на вільготнай паверхні фігуру з трох пальцаў. Або плакатны профіль трох стваральнікаў “вялікага вучэння” — трохгаловай істоты, няйнакш, якая глядзела з усіх школьных падручнікаў і размнажалася, пэўна, простым дзяленнем: толькі такім малазатратным чынам можна было напладзіць столькі выродлівых блізнюкоў. “Ты павінна насіць акуляры і сядзець на першай парце!” — яна і сядзела за той першай партай у нязграбных акулярах з чорнай аправай, дзяўчынка Дай-Спісаць, але зрок усё роўна працягваў падаць… Ну а што там далей было, га? Ды вядома што: вну, метры друкаванага тэксту, якія можна было разаслаць накшталт “дарожкі”, — ага, дыван-самалёт, які транспартаваў іх, старанных зубрылак навуковага (быццам бы) камунізму ў краіну, якой насамрэч, натуральна, не існавала, а існавала іншае: вечная галеча, мокрыя ногі, абгорнутыя газетай (дзякуй, маці навучыла) усё з тымі ж красамоўна канстатуючымі факт усеагульнага і поўнага працвітання тэкстамі – мокрыя ногі ў дзіравых, яшчэ матчыных ботах… Давучылася-такі да дыплома і пакойчыка ў інтэрнаце; у дадатак — мацюканне суседзяў-пралетараў за сценкай, а потым і шлюб, і хуткае развітанне з ілюзіяй, што ўсё ў яе зараз будзе “як у людзей”. Зрок між тым зніжацца працягваў, нібыта яе вынаходлівы мозг імкнуўся хутчэй размыць карцінкі, што яму паказвалі, — каб выжыць самому, не абрынуцца ў істэрыку з рэзаннем вен (як суседка па інтэрнату) альбо банальны псіхоз.
А карцінкі былі адныя і тыя ж, звыклыя, як штамп у пашпарце, як запаскуджаны павільёнчык пад акном з надпісам “Піва-Воды”: муж, які “патрыятычна” прапівае заробак разам з алкашамі менавіта з роднага завода; хваробы, яе і Светчыны, забруджаныя лазарэты з няўлоўным унутрыбальнічным стафілакокам, што прытаіўся накшталт лох-нескага монстра, самадурства люмпенаў ад медыцыны з іх жывёльным чуццём на чужую безабароннасць: неапахмеленыя санітаркі з аднолькавымі «ліхтарамі» на сінюшных фізіяноміях расчынялі насцеж дзверы адзінага на ўвесь паверх сарціра са зламанай зашчапкай, не звяртаючы ўвагі на тое, ці ёсць хто ўнутры. Смерць маці ад інсульту, перадусім — яе гніенне жыўцом у перапоўненым калідоры, дзе інтымнасць растаптана, няма ўжо ні мужчын, ні жанчын, адно бясполыя істоты, як перад печчу крэматорыя. Муж між тым дапіўся ўжо да таго, што прайграўся блатным (тады, у сярэдзіне дзевяностых, крымінальнікі пачуваліся досыць вольна), і змрочнага выгляду бугаі ў наколках моўчкі вынеслі з кватэры маці тэлевізар, мэблю, яе і Светчыны рэчы. І, нарэшце, фінал — муж, які павесіўся на дзязе на трубе батарэі ацяплення ў іх пустой, хоць у футбол гуляй, аднапакаёвай кватэры.
Вось тады, пасля другіх за год хаўтураў, лежачы начамі без сну, Ларыса і зразумела, што страта зроку выратоўвала яе ад страты розуму: яе “я” інстынктыўна хавалася ў кокан слепаты, каб не бачыць, а жыццё гвалтоўна расплюшчвала ёй вочы — не, адразала павекі! — і вось яна цяпер успрымае свет аголенай сятчаткай, як, напэўна, успрымалі Сонца будыйскія містыкі, якія самі рабілі над сабой тую бязлітасную аперацыю, каб сон не адцягваў іх ад пошукаў Абсалюту. Але містыкі, трэба аддаць ім належнае, рабілі гэта якраз дзеля таго, каб стаць відушчымі; яна ж, атрымліваецца, стала сляпой па ўласным жаданні — вось дык адкрыццё! — і нават доўга, надта доўга закрывала вочы рукамі, каб захаваць свае ілюзіі. Аднак жыццё, як кат, што прымушае глядзець на пакуты роднай істоты, аддзірала яе рукі ад яе ж органаў зроку, — зусім не са шкоднасці, не са скрупулёзнага садызму, не з жадання заперці яе ў псіхушку з дыягназам "эндагенная дэпрэсія", а каб, наадварот, выратаваць.
(урывак)
Ганс знік апоўдні.
Перадусім яе “хэндзі” якраз зазваніў у самы нязручны момант, — яна толькі што ўвайшла ў дом і, калі ласка, натрапіла на старога, які ўладкаваўся ў гасцёўні як нічога і не было: наліў ліманаду ў іржавую каструлю для садовых угнаенняў (дзе толькі адшукаў!), размачыў там кардонку з-пад яек і ўжо старанна жуе яе. Выцвілыя вочкі рэдкага блакіту, што тое эмалевае неба над вежамі старажытнага Кайзербурга, цурочак сліны сцякае па маршчыністым падбароддзі, — давялося неадкладна апранаць гумовую пальчатку, каб выцягнуць у яго з рота кавалкі кардону, і на званок яна не адказала.
Мелодыя “Beethovenfantasy” хутка пачулася зноў; тэлефанавала яе суайчынніца Лада, родам з Віцебска, прапаноўвала паехаць на сеанс нейкай варажбіткі, нібыта ўнучкі сібірскага шамана, а верагодней за ўсё, чарговай аферысткі (бедныя немцы! панаехала ж нас на вашую галаву!): “Ты ж нарадзілася ў шэсцьдзясят шостым, табе кроў з носу патрэбна, у цябе лёс закрыты, дзве шасцёркі на канцы!” — карацей, калі Ларыса, адклаўшы, нарэшце, мабільнік, вярнулася ў гасцёўню, каб даць Гансу яго звычайную дозу мелперона, старога там ужо не было.
Зазірнула ў ягоны пакой, голы, нібыта халупа айчыннага алкаголіка, а не апартаменты баварскага пенсіянера, там было пуста, толькі старое люстэрка з’едліва, як ёй падалося, мігцела вышчарбленай амальгамай; але тут напаўадчыненыя ўваходныя дзверы з прымацаваным да іх з унутранага боку небіткім люстэркам (па парадзе лекара і прымацавалі: маўляў, уласны адбітак адцягвае хворага ад намеру ўцячы з дому), — уваходныя дзверы, якія Ларыса забылася замкнуць, усё растлумачылі. Пакуль яна размаўляла па тэлефоне, стары збег!
Кінулася на адзіную вуліцу вёскі; як быццам бы ідучы на шпацыр (галоўнае — не прыцягваць увагі, адразу ж данясуць у бальнічную касу, што “гэтая руская” дрэнна даглядае хворага), але ўсё ж дастаткова шпаркай хадой прайшлася міма прыватных парадызаў з пунсовымі ды залатымі цюльпанамі, шыкоўнымі нарцысамі, падобных да дарагіх магазінаў свяцільняў, дзе ўзялі дый запалілі ўсе лямпы адразу, вось толькі размешчаны яны па капрызе моднага дызайнера не ўверсе, а ўнізе. Суседкі старанна працавалі ў палісадніках; іх шыйныя хусткі, якія варушыліся ад ветру, нагадалі ёй узнімаючых галовы змей.
Старога на вуліцы не было.
Пакуль ішла назад, узгадвала ўчарашняе: вярнуўшыся з Эбенсфелда, знайшла Ганса ля люстэрка — стаяў, не запальваючы святла, худыя ногі ў перакручаных сподніках, майка нацягнута на швэдар (апранаўся сам), пух на цемені нібыта мох на камені-кругляшы, якіх багата ў наваколлі. Стаяў, утаропіўшыся ва ўласны адбітак. Што ён мог бачыць там, у цемры? Кранула за плячо — Ганс зірнуў на яе не пазнаючы і зноў звярнуўся да люстэрка, замшэлы правал рота манатонна прашамкаў: “Тут халодна… няма ежы… няма запалак… нікога няма…” — менавіта так яна зразумела сэнс ягонага мармытання. Перад ёю стаяў вар’ят, які перакрэсліў ужо рэальнасць яе існавання, і яна стомлена ўсміхнулася: мо яе насамрэч няма? Вось было б цудоўна! А праз хвіліну пачуліся хрыплыя гукі, як быццам бы скрыгоча заезджаная кружэлка, —гэта ён заспяваў: “Auf Wiedersehen... Auf Wiedersehen...”, нават правай рукой паспрабаваў камусьці ў люстэрку памахаць нібыта на развітанне, а потым выцягнуў гэтую руку перад сабой: “Sieg Heil!”, але не ўтрымаў раўнавагі ды паваліўся б на падлогу кулём, калі б яна яго не падтрымала.
Яна тады адцягнула ўвагу хворага ад люстэрка, панадзіўшы яго цукровым пячэннем (безадмоўны сродак пераключэння рэальнасцей, які нязменна вяртае Ганса ў “тут-і-цяпер”), дапамагла ўкласціся ў ложак, скарміўшы яму разам з пячэннем двайную дозу мелперона. І задумалася — у які ўжо раз! — над тым, як вычварна блукае ў лабірынтах мінулага зацямнёная свядомасць. Для яе, зразумела, не адкрыццё, што няўхільнае сціранне ўсіх адбіткаў рэальнага свету — адметная рыса хваробы Ганса, у аснове якой працэс прагрэсіруючай гібелі нейронаў. Упершыню апісаны Альцгеймерам від бяспамяцтва даволі распаўсюджаны тут, у Германіі; паўгода таму памёр іх сусед Паўль, такі ж прыдуркаваты стары, да таго ж апантаны жарсцю да бадзяжніцтва, яго брату-пенсіянеру даводзілася з ім нялёгка. Ральфу таксама хапіла б клопатаў з уласным бацькам, калі б не яна, Ларыса. Час ад часу паміраючыя нейроны Ганса, штуршкамі прарываючы плеўку бяспамяцтва, — так рыба выкідваецца на бераг з атручанага вадаёма, — выносяць на паверхню тыя ці іншыя нябіткія аскепкі. “Зіг Хайль…” Ну, а ты чаго хацела — каб ён зацягнуў “Вставай, страна огромная”?
Пра тое, як усё пачыналася, яна ведае па расповедах Ральфа. Калі Ральф Краўз, другі яе законны муж, прывёз сюды яе са Светкай, якую вырашыў удачарыць, Гансаў маразм ужо пышна квітнеў, драпежна распростваючы свае пялёсткі колеру змяркання, воўчай ягады. Яшчэ пяць год таму, казаў Ральф, Ганс быў дабрадушным старым з белым пухам на цемені ды па-дзіцячы ясным позіркам за шкельцамі акуляраў. Увесь вольны час ён праводзіў у куратніку: развядзенне кур было ягонай жарсцю. На сваім “фальксвагене” ездзіў у бліжэйшы горад, Эбенсфелд, дзе прадаваў яйкі нясушак знаёмым пенсіянеркам, з якімі бавіў ціхія вечары за кубкам кавы. Змярканне розуму пачалося досыць бяскрыўдна: стары стаў забываць дні нараджэння сваякоў і даты аплаты рахункаў. Увечары забываў, што ранкам стрыгся ў цырульні ці здаваў у лекара кроў на аналіз; бліжэйшыя дні нібыта хтосьці акуратна вымаў з ячэек, і лакуны памяці пусцелі. І пакуль Ральф апісваў ёй казусы, якія адбываліся з бацькам у банку ды ў супермаркеце, яна ўзгадала пра тое, што старажытнагрэчаскае слова “алетэйя”, то бок ісціна, літаральна азначае “адсутнасць забыцця”. Страціўшы памяць, непазбежна губляеш ісціну. Прыкладам, той, хто пакутуе на хваробу Альцгеймера, імгненна забывае, што было ўчора, затое падзеі, якія адбываліся паўвека таму, паўстаюць перад ім як ніколі ярка. Ён не можа больш напісаць ані слоўка, нават калі быў першым вучнем у школе, не ўсведамляе, калі да яго звяртаюцца, перастае пазнаваць знаёмыя твары; тканка быцця, што складаецца са звычак, расплятаецца, як прагнілы гамак, і чалавек правальваецца ў пустэчу. У фінале адбываецца распад усіх навыкаў, застаюцца адно прымітыўныя рэфлексы. Усё гэта растлумачыў ім псіхіятр, на прыём да якога яны з Ральфам вазілі Ганса; і яшчэ ёй запомнілася, што розныя праявы той хваробы носяць нечакана прыгожыя грэчаскія назвы: агнозія, афазія, апраксія — тры сястры, тры антыподы Мнемазіны.
Ральф заўважыў дзівацтвы ў паводзінах бацькі, калі той раптам забыў рэцэпт соусу, які гатаваў ужо гадоў сорак да нядзельных страў, — гатаваў на старой электраплітцы, бо новая пліта, занадта “наварочаная”, з панэлямі пукатых кнопак, якую Ральф купіў у крэдыт, у свае сорак пяць запланаваўшы, нарэшце, ажаніцца (тое, што нявесты яшчэ не было ў наяўнасці, яго не бянтэжыла), аказалася для старога занадта складанай. Потым высветлілася, што Ганс запамятаваў, як робіцца кава; аднойчы ён вырашыў закіпяціць на электраплітцы малако ў пластыкавым кубку — пах ва ўсім доме стаяў яшчэ той, але сам стары яго не адчуваў: якраз перад тым у яго раптоўна знік нюх. Калі ж ён стаў ездзіць па цэнтры дарогі, не прытрымліваючыся правай паласы і не рэагуючы на сігналы кіроўцаў, а потым пакінуў у Эбенсфелдзе “фальксваген” адкрытым насцеж і рушыў дадому пешшу, яго давялося адлучыць і ад машыны. Менавіта тады пачалася Вялікая Эпоха Ключоў: Ганс пераварочваў усё ў пошуках ключоў ад “фальксвагена”, хаваў звязку ад уваходных дзвярэй і паштовай скрыні, пры гэтым, зразумела, імгненна забываючы, куды; цяпер ужо ключы пачынаў шукаць Ральф, і той пошукавы сверб, нібыта заразная бацыла, адразу ж перадаваўся кожнаму, хто ўваходзіў у дом. Ганс па дваццаць разоў на дні спускаўся ў гараж, каб паторгаць за ручку дзверцы машыны, але адным ранкам паглядзеў на свой “фальксваген” з адцягненай цікаўнасцю натураліста, нібыта гэта — адноўлены для Мюнхенскага музея прыродазнаўства шкілет брантазаўра. Пра існаванне агрэгата, што рэгулюе ступень абагравання дома газам, агрэгата, які сам жа і ўстанаўліваў чвэрць стагоддзя таму, ён неяк вельмі хутка забыўся, а вось пра печ і дровы помніў доўга, і паліў так, што ў доме стаяла сапраўдная Сахара. Гэта, натуральна, злавала Ральфа: яму нарыхтоўваць дровы. Калі раней Ганс штодня чытаў мясцовую газету, то цяпер праглядваў толькі калонку з некралогамі, а ў хуткім часе ўжо і не разумеў, навошта патрэбны той шматок паперы з жучкамі-літаркамі. А ў васьмідзясяты дзень свайго нараджэння (Ларыса якраз аформіла ў бальнічнай касе штомесячную дапамогу па доглядзе — цяпер яна лічылася афіцыйнай Kránkenpflegerin хворага, то бок сядзелкай) вельмі здзівіў суседку Аліцыю, якая зайшла на кубачак кавы, на яе ветлівае: «Колькі табе споўнілася, Ганс?» урачыста адказаўшы: "Сямнаццаць!" "Дык табе вядома, як павярнуць час назад, Ганс!"— пляснула рукамі суседка, але ён, ужо забыўшыся пра яе, прагна жаваў пірог, спечаны новай сядзелкай, — што-што, а апетыт у яго заўжды быў выдатны, нават булачкі для сняданку яна пачала хаваць, бо ўсё, неабачліва выкладзенае на стол, ён з’ядаў уночы, а раніцай забываў і патрабаваў яшчэ.
Аліцыя! Магчыма, Ганс накіраваўся да яе — па інэрцыі памяці, як у тыя гады, калі днямі прападаў у куратніку, а яйкі нясушак прадаваў суседцы па сходнай цане? Яна кінулася праз жывую агароджу да дома, паспела нават пазваніць у дзверы, калі ўзгадала (не, усё ж такі догляд за вар’ятам ўплывае і на яе розум), што Аліцыя ўчора вылецела ў Вашынгтон на пахаванне адзінага сына, грамадзяніна ЗША, які падарваўся на міне ў Іраку. І калі ў дзверы высунуўся заспаны, але нават у такім выглядзе нязменна хітраваты твар Ота: «Што здарылася? Патрэбна дапамога?» — яна ўжо зразумела, што Ганса тут няма, але на ўсякі выпадак спытала, нават па прапанове гаспадара разам з ім абышла дом ззаду і зазірнула ў сад. Ота лічыў неабходным рабіць сур’ёзны твар, напэўна, з-за Майка (а сам пры гэтым так і шнарыў вачыма па яе грудзях, нагах); зрэшты, было абсалютна відавочна, што яму пляваць на гэтага Майка, які так і не здолеў дараваць маці разводу з ягоным бацькам-амерыканцам, а калі Аліцыя вярнулася ў Германію, дзе ў другі раз пабралася шлюбам, назаўжды спыніў зносіны з ёю. Аб жыцці сына Аліцыя даведвалася праз прыватнае дэтэктыўнае агенцтва (якому, дарэчы, плаціла немалыя грошы): стаў ваенным псіхолагам, мяняў месцы службы, адправіўся ў Ірак, між іншым, добраахвотна, інедарэчная яго смерць мусіць пячы бессардэчную маці гарачым жалезам пажыццёва — вядома, з пункту гледжання нябожчыка (стоп, ці можа ў нябожчыка быць пункт гледжання?). Але яна, жонка Ральфа і сядзелка Ганса, даўно пасвячоная суседкай ва ўсе яе таямніцы, — яна дык ведала, аб чым насамрэч плакала Аліцыя за тры гадзіны да адлёту самалёта: хітраваты Ота ў час камандзіроўкі ў Прагу зблытаўся з маладзенькай чэшскай прастытуткай (якая ўзяла яго тым, што галасавала ля дарогі ў ботах-панчохах і доўгім норкавым футры на голае цела) і, па чутках, нават прыжыў з ёю дзіцёнка. Сына Аліцыя не бачыла пятнаццаць год — ці магла яна, калі ўдумацца, шчыра плакаць па незнаёмым барадатым мужчыне, які анітрохі не нагадваў дванаццацігадовага хлопчыка, пакінутага ёю ў Амерыцы? Гады ідуць, і нічыя смерць ужо нічога не ў стане даказаць.
Як і нічыё жыццё. Яе, Ларысы Вашкевіч-Краўз, у тым ліку. Ды ці было яно ў яе, жыццё? Зразумела, было, досыць беспрасветнае, як на яе думку. Толькі вось у яе роднай краіне, дзе прызвычаіліся да звышвопыту болю, а чалавечая пакута вымяралася такімі маштабнымі катаклізмамі, як вайна, рэпрэсіі, Чарнобыль, яе асобна ўзятае няшчасце нікога не ўражвала дый увогуле мала што значыла. Школа ў райцэнтры, крыклівыя лозунгі ды яйкападобныя гіпсавыя галовы правадыроў — ад гэтага фантастычнага існавання мозг абараняўся абсалютна рэальнай стратай зроку: так запацявала ў ванным пакоі люстэрка, варта было ўключыць занадта гарачую ваду, і ў ім нельга было нічога ўбачыць, хіба што намаляваць на вільготнай паверхні фігуру з трох пальцаў. Або плакатны профіль трох стваральнікаў “вялікага вучэння” — трохгаловай істоты, няйнакш, якая глядзела з усіх школьных падручнікаў і размнажалася, пэўна, простым дзяленнем: толькі такім малазатратным чынам можна было напладзіць столькі выродлівых блізнюкоў. “Ты павінна насіць акуляры і сядзець на першай парце!” — яна і сядзела за той першай партай у нязграбных акулярах з чорнай аправай, дзяўчынка Дай-Спісаць, але зрок усё роўна працягваў падаць… Ну а што там далей было, га? Ды вядома што: вну, метры друкаванага тэксту, якія можна было разаслаць накшталт “дарожкі”, — ага, дыван-самалёт, які транспартаваў іх, старанных зубрылак навуковага (быццам бы) камунізму ў краіну, якой насамрэч, натуральна, не існавала, а існавала іншае: вечная галеча, мокрыя ногі, абгорнутыя газетай (дзякуй, маці навучыла) усё з тымі ж красамоўна канстатуючымі факт усеагульнага і поўнага працвітання тэкстамі – мокрыя ногі ў дзіравых, яшчэ матчыных ботах… Давучылася-такі да дыплома і пакойчыка ў інтэрнаце; у дадатак — мацюканне суседзяў-пралетараў за сценкай, а потым і шлюб, і хуткае развітанне з ілюзіяй, што ўсё ў яе зараз будзе “як у людзей”. Зрок між тым зніжацца працягваў, нібыта яе вынаходлівы мозг імкнуўся хутчэй размыць карцінкі, што яму паказвалі, — каб выжыць самому, не абрынуцца ў істэрыку з рэзаннем вен (як суседка па інтэрнату) альбо банальны псіхоз.
А карцінкі былі адныя і тыя ж, звыклыя, як штамп у пашпарце, як запаскуджаны павільёнчык пад акном з надпісам “Піва-Воды”: муж, які “патрыятычна” прапівае заробак разам з алкашамі менавіта з роднага завода; хваробы, яе і Светчыны, забруджаныя лазарэты з няўлоўным унутрыбальнічным стафілакокам, што прытаіўся накшталт лох-нескага монстра, самадурства люмпенаў ад медыцыны з іх жывёльным чуццём на чужую безабароннасць: неапахмеленыя санітаркі з аднолькавымі «ліхтарамі» на сінюшных фізіяноміях расчынялі насцеж дзверы адзінага на ўвесь паверх сарціра са зламанай зашчапкай, не звяртаючы ўвагі на тое, ці ёсць хто ўнутры. Смерць маці ад інсульту, перадусім — яе гніенне жыўцом у перапоўненым калідоры, дзе інтымнасць растаптана, няма ўжо ні мужчын, ні жанчын, адно бясполыя істоты, як перад печчу крэматорыя. Муж між тым дапіўся ўжо да таго, што прайграўся блатным (тады, у сярэдзіне дзевяностых, крымінальнікі пачуваліся досыць вольна), і змрочнага выгляду бугаі ў наколках моўчкі вынеслі з кватэры маці тэлевізар, мэблю, яе і Светчыны рэчы. І, нарэшце, фінал — муж, які павесіўся на дзязе на трубе батарэі ацяплення ў іх пустой, хоць у футбол гуляй, аднапакаёвай кватэры.
Вось тады, пасля другіх за год хаўтураў, лежачы начамі без сну, Ларыса і зразумела, што страта зроку выратоўвала яе ад страты розуму: яе “я” інстынктыўна хавалася ў кокан слепаты, каб не бачыць, а жыццё гвалтоўна расплюшчвала ёй вочы — не, адразала павекі! — і вось яна цяпер успрымае свет аголенай сятчаткай, як, напэўна, успрымалі Сонца будыйскія містыкі, якія самі рабілі над сабой тую бязлітасную аперацыю, каб сон не адцягваў іх ад пошукаў Абсалюту. Але містыкі, трэба аддаць ім належнае, рабілі гэта якраз дзеля таго, каб стаць відушчымі; яна ж, атрымліваецца, стала сляпой па ўласным жаданні — вось дык адкрыццё! — і нават доўга, надта доўга закрывала вочы рукамі, каб захаваць свае ілюзіі. Аднак жыццё, як кат, што прымушае глядзець на пакуты роднай істоты, аддзірала яе рукі ад яе ж органаў зроку, — зусім не са шкоднасці, не са скрупулёзнага садызму, не з жадання заперці яе ў псіхушку з дыягназам "эндагенная дэпрэсія", а каб, наадварот, выратаваць.
