Алесь Адамовіч, чалавек дзеяння

“Алесю ад Алеся” — так некалі падпісаў мне сваю кнігу Адамовіч. Не скажу, каб мы шмат сустракаліся, кожны раз гэта было з нагоды нейкай справы: чарнобыльскі мітынг у Мінску, на які ён прывёз маскоўскага акадэміка, першае пасяджэнне рады Мемарыяла ў Маскве, на якім ён папрасіў мяне выступіць і расказаць, што робіцца ў гэтай справе ў Беларусі, паездкі з ім на публічныя дыспуты, апошняе ў яго жыцці інтэрв’ю, познім вечарам у пустым ужо будынку Інстытута кіно ў Маскве, на якое я прыйшоў з адной гадзіннай касетай, а размова зацягнулася на некалькі гадзін.

На тым першым пасяджэнні рады Мемарыяла, у якую народным галасаваннем абралі і Адамовіча, і Быкава, і Салжаніцына, беларускія кінадакументалісты здымалі фільм. Ён мусіў называцца “Алесь Адамовіч. Назіранне” — ідэя была, што вось быццам гэбэ сочыць за пісьменнікам, яго жыццём, справамі. Потым “Сустрэчны зыск”, як стала называцца гэтая стужка Аркадзя Рудэрмана і Юрыя Хашчавацкага, атрымала Гран-пры ленінградскага кінафестывалю. Злыя языкі кажуць, што якраз за эпізод гэтага пасяджэння Мемарыяла, на якім я быў: там Еўтушэнка зачытаў і пракаментаваў зварот Салжаніцына, які прыслаў тэлеграму з Вермонта, цэнзура яго прамову запатрабавала выразаць. Фільм паказвалі на фестывалі, і Аркадзь Рудэрман зайшоў у будку да кінамеханіка і проста адключыў гук, пакуль Еўтушэнка размахваў рукамі. Потым ён выйшаў на сцэну і патлумачыў, што відэашэраг — сядзіць паэт і адкрывае і закрывае рот — цэнзары не забаранялі. Журы і публіка ўзарваліся, і стужка ўзяла галоўны прыз.

Я, наадварот, пацярпеў: напісаў у сваёй газеце кароткую рэцэнзію і ўзяў адно, досыць бяскрыўднае слова ў двукоссе — “надзейны”. Справа была ў тым, што ў фільме фігуравала беларускае партыйнае начальства, і пра адну з самых адыёзных фігур, лютага ворага Адамовіча, хадзіла ананімная паэма, якая характарызавала гэтага дзеяча наступным чынам: “Ён надзейны, як бязмен, час ідзе, а ён без змен”. Мяне часова адхілілі ад працы і пастанавілі перавесці ў аддзел спорту. “Хай уведае Алесь — як не просяць, дык не лезь!”, як раіла тая ж паэма Адамовічу.

Дык каб не зацягваць (падзеі Адамовічавага жыцця, ад партызанкі да кропельніцы, усе ў яго кнігах), як Алесь Алесю, напішу зараз тое, чаго ў яго кнігах няма.

У 1987-м Алесь Адамовіч зыходзіць з Інстытута літаратуры Акадэміі Навук БССР, але не едзе ў Маскву, куды яго запрасілі на пасаду дырэктара Інстытута кіно, а застаецца ў Мінску. Ездзіць па Чарнобыльскай зоне, патрабуе з саюзнага бюджэту сродкі на адсяленне, забяспечвае масіўную гуманітарную дапамогу з-за мяжы, прывозіць у зону дактароў і экспертаў з усяго свету. У 1988 публікуе артыкул у “ЛіМе”, які выкрывае партыйную карумпаванасць у чарнобыльскіх справах, і ўзначальвае рух за справядлівасць, які аб’ядноўвае ўсіх пацярпелых ад радыяцыі, экалагічны, антыкамуністычны і моладзевы рухі, кааператараў і фермераў. Улады ў разгубленасці: быццам наменклатура — член-карэспандэнт Акадэміі навук, але не член партыі, на аўтара рускамоўных раманаў не клеіцца ярлык нацыяналіста, на суаўтара “Я з вогненнай вёскі” і партызана не прычэпіш абвінавачанне ў калабарацыі, у Маскве яго падтрымліваюць сябры ад Венічкі Ерафеева да акадэміка Сахарава, ён рэгулярна выступае па ўсесаюзным тэлебачанні, яго запрашае Гарбачоў, з ім раіцца Ельцын, і да таго ж не п’е. Вясной 1989-га мясцовае начальства фальсіфікуе бюлетэні, і ён не праходзіць на выбарах у народныя дэпутаты СССР, але вясной наступнага года з аглушальнай перавагай абіраецца ў Вярхоўны Савет 12-га склікання ад выбарчай акругі Глуша Бабруйскага раёна, і становіцца віцэ-спікерам. Падчас путчу 1991-га ўзначальвае супраціў, займае пасаду спікера. Кампартыя застаецца пад забаронай, праводзяцца люстрацыі спецслужбаў, пасля рэферэндуму Вярхоўны Савет распускаецца, праходзяць новыя выбары, дэпутаты ўхваляюць канстытуцыю, дзе прэзідэнта абірае парламент, і ў 1994-м першым прэзідэнтам Рэспублікі Беларусі становіцца Алесь Адамовіч.

Усё астатняе — проста гісторыя. Такая, напрыклад, як у Чэхіі.