Серж Мінскевіч
“Усмешка Жалобнай Каралевы, альбо Таямніца магнітнага замка”
Мінск: “Мастацкая літаратура”
Пра кнігу:
Перад вамі — аповесць легендарных часоў. Аповесць — бо гэта займальная, захапляльная гісторыя. Легендарных часоў — бо ў ёй апавядаецца пра падзеі, якія адбываліся ў запаветным мінулым нашай часціны населенага свету, у паўміфічных краінах, дзе пралягалі шляхі-дарогі адважных вандроўнікаў. Гэта фэнтазі з квестам і экшэнам, з паданнямі і экзотыкай. Яго героі трапляюць у драматычныя, камічныя і часам у вельмі небяспечныя сітуацыі. Ім давядзецца разгадаць шмат таямніц і вытрымаць неверагодныя выпрабаванні.
Пра аўтара:
Серж Мінскевіч — беларускі паэт, празаік і перакладчык. Нарадзіўся 12 лютага 1969 года ў Мінску. Скончыў беларускае аддзяленне філалагічнага факультэта БДУ (1995). Адзін з арганізатараў і ўдзельнікаў літаратурна-мастацкага руху “Бум-Бам-Літ”. Літаратурны кансультант газеты “Пераходны ўзрост”. Працуе ў Інстытуце літаратуры НАН Беларусі (цяпер Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры). Кандыдат філалагічных навук. Аўтар кніг “Праз галеРэю” (паэзія, 1995), “Менскія санэты / Мінскія санеты” (2002), “Прыгоды Какоса Маракоса” (вершаваная казка, 2006), “Я з БУМ-БАМ-ЛІТа” (вершы, проза, крытычныя артыкулы, успаміны пра літаратурныя і мастацкія рухі канца ХХ — пач. ХХІ стагоддзя, 2008), “Сад замкнёных гор” (фантастычны раман, фантастычная аповесць і апавяданні, 2011), “Чароўная крыніца, ці як навучыць дракона чысціць зубы” (празаічная казка, 2012). Зрабіў поўны пераклад паэмы А. Міцкевіча “Дзяды” (1999), пераклаў “Крымскія санеты” (2004).
I
Пакіньце свой смутак!
Гэта надарылася ў тыя часы, калі па белым свеце вандраваў мастак Дроздзіч. Хадзіў ён у ботах з чырвонага саф’яну, жоўтых атласных шараварах і скураным паўкафтане з узнятым каўняром. У любое надвор’е яго капу сівых валасоў прыкрываў зялёны ў кавуновыя паскі берэт. А з самай сярэдзіны берэта вытыркаўся кароткі закручаны хвасток. На плячы ў вандроўнага мастака заўсёды вісела скураная торба, абапіраўся ён на парасон-кіёчак, зроблены з кораня чорнага дрэва і празрыстага ядвабу. Калі мастак Дроздзіч стамляўся ісці — прыпыняўся, разгортваў парасон і прысядаў пад ім на ўзбочыне дарогі. Ядваб парасона быў такім тонкім і такім празрыстым, амаль паветраным, што Дроздзіч праз яго мог добра бачыць усё, што робіцца вакол. І, апрача таго, гэты празрысты ядваб, нібы вялікае павелічальнае шкло, набліжаў далёкія прадметы. Мастак Дроздзіч глядзеў скрозь свой парасон і бачыў, як там, наперадзе, на ягоным шляху, людзям жывецца. І калі мастак Дроздзіч бачыў, што жывецца ім дрэнна, што ў іх бяда-гора, уставаў і йшоў да іх паспешлівым крокам.
У скураной торбе мастак Дроздзіч трымаў раскладны мальберт, палітру, збанкі з фарбамі, палатно з таго ж празрыстага ядвабу, што і парасон, пэндзлі з тонкімі, як варсінкі вусеняў, валаскамі. А таксама ў ягонай торбе быў вялікі пузаты слоік. Туды ён клаў скручаную трубачкай свежую карціну, напісаную на тым самым празрыстым ядвабе. Напачатку ён заўсёды пісаў на празрыстым ядвабе і заўсёды адно і тое самае.
Ён пісаў усмуткі людзей.
Усмешка — гэта ад смеху, тое што з’яўляецца “ў смеху”, калі куткі вуснаў угору, а ўсмутка — тое, што з’яўляецца ў нас “у смутку”, калі куткі вуснаў долу. Мастак Дроздзіч напіша на ядвабе партрэт “чалавека ў смутку”, яго жала-жаласныя вочы, яго вусны, як перакулены човен, і пакажа таму чалавеку, а той, гледзячы на сябе, такога шкадобнага недарэку, міжволі ўсміхнецца. Вось тады — хоп! — скруціць мастак Дроздзіч гэты партрэт з усмуткай, у слоік пакладзе і накрыўкай закаркуе. І чалавек, партрэт якога напісаў мастак Дроздзіч, больш не будзе такім маркотным і сумным.
А ў пузатым слоіку тым часам чараўніцтва адбываецца: партрэт засмучонага чалавека знікае — ядвабнае палатно зноў празрыстым робіцца, а намаляваныя вусны, з апушчанымі долу куткамі, ператвараюцца ў чорнага вусеня.
Заўважыць мастак іншага маркотнага альбо чымсьці засмучанага чалавека,— каваля, рамесніка, купца, малочніцу ці маладзіцу са слязамі на вачах, тады акуратна страсе чорнага вусеня-ўсмутку з ядвабнага палатна ў слоік, каб той зваліўся на самае дно, і дастае ўжо чыстае, празрыстае ядвабнае палатно.
Уздыхне мастак Дроздзіч, пачухае сваю макаўку пад хвастком на берэце, абмакне пэндзлік у фарбы, уважліва паглядзіць на смуткоўнага чалавека і прымаецца пісаць ягоны партрэт. І чалавек той замест усмуткі з усмешкай застаецца.
Калі побач з мастаком Дроздзічам ужо не застанецца аніводнага засмучонага чалавека, ён прымаецца пісаць іншыя карціны — палі, лясы, хаты, зоркі — толькі ўжо на звычайным ільняным палатне, і дорыць іх людзям. Сяляне альбо гараджане, альбо замчане — жыхары замкаў — у падзяку за гэта запрашаюць вандроўнага мастака сабе дадому, частуюць яго найлепшым з таго, што ў іх маецца, на начлег даюць найбольш цёплы і ўтульны пакой і наймякчэйшы ложак.
Старасты вёсак, кіраўнікі гарадоў, князі і нават каралі неаднойчы прасілі яго застацца, пажыць альбо пагасцяваць у іх падаўжэй, але мастак Дроздзіч у адказ толькі дзякаваў, кланяўся і заўсёды паўтараў адно і тое ж:
— У шмат якіх яшчэ землях мне пабываць трэба.
Браў мастак Дроздзіч свае незвычайныя рэчы і адпраўляўся далей.
Так і падарожнічае ён па свеце, пакуль не набярэцца поўны слоік чорных вусеняў...
Аднойчы ішоў мастак Дроздзіч белай дарогай. Доўга ішоў, змарыўся і, як звычайна, вырашыў прысесці на ўзбочыне адпачыць трошкі. Але не паспеў ён як след уладкавацца пад сваім ядвабным парасонам, пакрэкаць у кулак і паглядзець на неба, каб дазнацца пра надвор’е, бо кінуў позірк наперад і зразумеў, што не да адпачынку яму. Падхапіўся і хутка-хутка пакрочыў далей.
Перад ім, уніз па дарозе, ляжала мястэчка. Як ні ўзіраўся мастак Дроздзіч, не мог разглядзець там аніводнай жывой душы. Мястэчка выглядала цалкам пустым. “Што ж гэта такое? Куды ўсе падзеліся?” — думаў мастак. Праз свой парасон ён бачыў адчыненыя дзверы хат, раскінутыя тавары на рынкавай плошчы, перакуленыя вёдры каля студняў. Здавалася, жыхары мястэчка толькі што былі там, займаліся сваімі штодзённымі справамі, і раптам, як быццам у адно імгненне, іх не стала.
Мастак Дроздзіч таропка ішоў, задыхаўся.
Нечакана з-пад каменнага моста, перакінутага па-над ровам, які аддзяляў могілкі ад мястэчка, насустрач мастаку выйшлі юнак і дзяўчына. Абодва стрункія, ладныя, з прыгожымі тварамі, вялікімі цёмна-карымі вачыма, але вельмі спалоханымі. Юнак і дзяўчына былі падобныя адно да аднаго, быццам родныя брат і сястра. Хаця насамрэч яны не былі нават стрыечнымі братам і сястрой.
На дзяўчыне была белая да каленяў сукенка з гафтам на каўняры і рукавах, мяккія плеценыя з пасак скуры сандалі. Вецер развяваў яе доўгія каштанавыя валасы. Юнак быў апрануты ў ільняную кашулю, падперазаную чырвоным пасам, і палатняныя нагавіцы, запраўленыя ў невысокія боты. На галаве ў яго быў брунатны замшавы капялюш з белым пяром. З-пад капелюша віднеліся цёмна-русыя, да плеч, валасы.
— Не хадзеце ў мястэчка, добры чалавек,— сказала дзяўчына.
— Туды нельга,— папярэдзіў юнак.
— Я здалёк заўважыў, што тут нешта не тое... Але што здарылася? — запытаў мастак Дроздзіч.
— Удзень раптам сцямнела, і наляцелі на горад чорныя віхуры,— пачала апавядаць дзяўчына.
— Каго такая віхура закруціць, ператвараецца ў чорны цень і ляціць угару, туды, дзе віруе чорная хмара,— працягнуў юнак.
— Нашых бацькоў, суседзяў, усіх-усіх, дзяцей і старых, тых, хто быў у дварах, і тых, хто ў хатах хаваўся, усіх закруцілі чорныя віхуры...
— Праз вокны і дзверы, праз коміны ўляталі віхуры ў хаты...
— Усіх-усіх забралі... Толькі мы з Арцінам засталіся. Вось, паспелі схавацца пад гэтым мостам. А ў мястэчку цяпер нікога няма. Пустэча, страх і жах...— казала дзяўчына.
— Нават усе жывёліны разбегліся... Глядзеце! — юнак паказаў на дарогу.
Сотні маленькіх і вялікіх слядоў жывёлаў і жывёлінак былі бачныя на ёй. Усе сляды вялі прэч з горада.
— Так, вялікае няшчасце прыйшло ў ваш горад,— прамовіў мастак Дроздзіч.
— Прабачце... Мы зусім забылі прадставіцца. Я — будучы віцязь Арцін, а гэта — будучая яснапанна Алеола,— сумна сказаў юнак.
— Пакуль проста Алеола,— дзяўчына зрабіла рэверанс, але з-за гора, якое яна адчувала, не змагла, як неабходна ў такіх выпадках, усміхнуцца,— мне яшчэ толькі належыць стаць яснапаннай. А мястэчка наша завецца Скéмень.
— А я — мастак Дроздзіч,— пакланіўся вандроўнік.
— Мы пра вас чулі...— прызнаўся юнак.
— Пра вас мабыць усе людзі чулі,— дадала дзяўчына.
— Гэта Алеола прыдумала схавацца пад мостам побач з могілкамі,— паведаў Арцін.
— Слушна прыдумала,— пахваліў мастак Дроздзіч.— Я ведаю, што гэта за чорныя віхуры і чорная хмара прайшлі над вашым мястэчкам. Ад іх толькі пад такім мостам, які вядзе ад месца жыцця-радасці да месца жалю-смутку і можна схавацца.
— А што гэта за віхуры і хмара такія? — разам сумна спыталі Арцін і Алеола.
— Ваш горад наведала Жалобная Каралева Паляндра,— пачаў апавядаць мастак Дроздзіч,— гэта ўладарка гора і смутку. Мне даводзілася яе бачыць — сухая, згорбленая старая. Твар у яе жоўта-брунатны, а зрэдчас становіцца шэра-зялёным. На ссівелых валасах замест кароны яна носіць вянок з шасці зачаўрэлых чорных руж. І Паляндра заўсёды прагне людскога гора. Гэтаксама, як мы, калі доўга не паямо, адчуваем голад, таксама і яна пакутуе ад недахопу гора. А калі Паляндра вельмі галодная, то робіцца чорнай-чорнай, зморшчваецца і ўся трэскаецца, як кара на балотным карчаку. Тады Жалобная Каралева загадвае сваім слугам збіраць чорных вусеняў і варыць з іх поліўку.
Алеола і Арцін слухалі мастака з шырока расплюшчанымі вачыма, а той апавядаў далей:
— У Чорным Балоце, у самай багне, на Імховай Выспе стаіць сплецены з каравых каранёў церам. На страсе ягонай у вялізных гнёздах жывуць чорныя чаплі, а Паляндра — у самім цераме, у пакоі з крывой столлю. Пад церамам знаходзіцца вязніца для людзей, ператвораных у чорныя цені. Паляндра, уся ў чорных строях, лётае па свеце ў чорнай карэце, запрэжанай чорнымі чаплямі — гэта і ёсць тая хмара і віхуры, якія вы бачылі. Чаплі чапаюць і чапляюць людзей, таму яны так і завуцца — чаплі. Як пабачаць яны чалавека, закружваюць яго, кружаць, кружаць, пакуль той не ператворыцца ў цень, а потым кідаюць яго ў жалезную ступу, якую Паляндра заўсёды возіць з сабою на задку карэты. Затым Жалобная Каралева разам са сваімі прыслужніцамі-чаплямі кідае цені людзей у вязніцу, пад тым патарочным церамам.
Мастак Дроздзіч змоўк, паглядзеў на неба — ці не збіраецца на даляглядзе чорная хмара — і зноў пачаў апавядаць:
— Вакол той цямніцы ад смутку і гора людскага на балотных купах вырастаюць гнілякі, на якіх і заводзяцца чорна-бурыя вусені. Акурат з гэтых вусеняў Паляндра і гатуе сабе і сваім чаплям поліўку. Але з часам людскія цені становяцца тонкімі, зусім танюткімі. Яны ўжо не ў стане сілкаваць балотную зямлю сваім горам, і гнілякі перастаюць расці, і вусеняў на іх заводзіцца ўсё менш і менш. Вось Паляндра штогод і адпраўляецца па новых людзей. Вы, напэўна, чулі, што раз-пораз дзе-нідзе знікаюць людзі...
Алеола і Арцін ад гэтага аповеду яшчэ болей засмуціліся.
— Ну досыць ужо, лепей я вашыя партрэты напішу,— прапанаваў мастак Дроздзіч.
— Не трэба,— уздыхнула Алеола.
— Не да забаваў нам цяпер,— смутна вымавіў Арцін.
— А я ўсё ж прапаную.
Мастак звыкла дастаў са скураной торбы мальберт, пэндзлі і фарбы, адкаркаваў пузаты слоік, прымайстраваў ядвабнае палатно да мальберта.
Першым мастак Дроздзіч напісаў партрэт Алеолы, затым Арціна.
У дзяўчыны і юнака трошкі адлегла на сэрцы. Уважлівей, ужо не такім затуманеным ад гора позіркам паглядзелі яны на рэчы вандроўнага мастака — на збанкі з фарбамі, на пэндзлікі, на мальберт...
— Вой, што гэта за брыдота ў вас такая? — запытала Алеола і паказала на вусеняў на дне слоіка.
— А, гэта... Усмуткі людзей. Яны на партрэтах, бо ядваб у мяне адмысловы! — ператвараюцца ў вусеняў і спадаюць на дно слоіка... Зараз там ёсць і вашыя. У мяне дамова з Жалобнай Каралевай — я хаджу па свеце, збіраю ўсмуткі людзей і ў выглядзе чорна-бурых вусеняў прыношу ёй. Тады яна не так часта да людзей наведваецца. Аднак бачыце, якая яна ненаедная... Абагнала мяне, не паспеў я ў вашае мястэчка прыйсці.
— Пачакайце, паслухайце...— задумаўся Арцін,— калі нашыя людзі знаходзяцца ў яе вязніцы — значыцца, іх можна адтуль вызваліць.
— Слушна! — падтрымала гэтую ідэю Алеола.— Мы іх вызвалім!
Здавалася, знік смутак з твараў і Арціна, і Алеолы. Юнак адчуў сябе сапраўдным віцязем, а дзяўчына — яснапаннай.
— Гэта што, ваш партрэт так падзейнічаў? — пацікавілася Алеола ў мастака Дроздзіча.
— Не,— адказаў ён,— калі ў чалавека ў жыцці з’яўляецца мэта, яна здольная выгнаць з ягонага сэрца смутак і нават заглушыць найвастрэйшы боль.
Раптам усё вакол пацямнела. Як ні сачыў мастак Дроздзіч за небам — не ўгледзеў. Закруціліся над імі чорныя віхуры.
— Сюды да мяне, хутчэй! — крыкнуў мастак Дроздзіч.— Жалобная Каралева дадому вяртаецца!
Мастак разгарнуў над сабою ядвабны парасон. Пад яго шмыгнулі і Алеола з Арцінам. Сяк-так прыціснуліся адно да аднаго.
— Гэты парасон робіць нас нябачнымі для Паляндры і ейных паслугачоў,— прашаптаў мастак Дроздзіч.
І праўда — віхуры і хмара хутка пранесліся над імі і зніклі далёка за парослымі лесам узгоркамі.
— Паслухайце, міленькі мастачычак Дроздзічак,— пачала прасіць Алеола,— пазычце нам, калі ласка, на пару дзён ваш чароўны парасонік. Мы з Арцінам пойдзем на тое балота, схаваемся пад парасонам і вызвалім людзей.
— А як жа мне быць? — нахмурыў бровы мастак Дроздзіч.
— А вы,— працягвала Алеола,— пажывяце пакуль пад гэтым мостам, папішаце карціны. Вы ж самі казалі, што чорныя чаплі тут нікога не крануць, а значыць, і вас таксама.
— Зразумейце ж,— сур’ёзна адказаў мастак Дроздзіч,— на свеце так шмат гарадоў, мястэчак і вёсак, дзе я таксама патрэбны. Пакуль я тут буду расседжвацца, колькіх яшчэ людзей забярэ Паляндра!
— Тады хадземце з намі,— настойліва сказаў Арцін.— Вы нас атуліце сваім парасонам, а мы зробім човен, пераплывем Чорнае Балота і вызвалім людзей.
— Што вы,— хітнуў галавою мастак Дроздзіч,— Чорнае Балота немагчыма пераплыць на чоўне — пад ім балота становіцца глейкім, ліпкім, човен цалкам захрасае. І перайсці гэтае балота нельга — пад нагамі яно ператвараецца ў жыжу, зацягвае на дно. Гэта жудаснае месца. Як толькі ў мяне набіраецца поўны слоік усмутак, я прыходжу на бераг Чорнага Балота, проста хаваюся пад парасон і стаўлю слоік на купіну. Тры разы прасвішчу, як плача суслік-байбак, скажу замову, і прылятаюць чорныя чаплі, забіраюць слоік. А я чакаю, калі яны вернуць яго зусім пусты. А дачакаўшыся, кладу слоік у торбу і зноў іду вандраваць па свеце, збіраць новыя ўсмуткі.
— Ну зразумейце, нам вельмі трэба неўпрыкметку пракрасціся да той вязніцы! — усклікнула Алеола.
— Пракрасціся туды — гэта толькі палова справы,— разважліва прамовіў мастак Дроздзіч.— Нават калі атрымаецца пераплыць балота, патрапіць у той церам, складзены з патарочаў, і вызваліць людзей, то Паляндра і яе чаплі адразу ж іх пабачаць, закруцяцца вялізным смерчам і назад у вязніцу вернуць. І вас у дадатак пасадзяць туды ж. А на ўсіх людзей майго парасона ніяк не хопіць.
— І што рабіць? — з адчаем спытаў Арцін.
— Слухайце сюды,— мастак Дроздзіч, прымружыў свае блакітныя вочы, паглядзеў на неба — ці не ляціць якая запозненая чапля,— і шэптам пачаў апавядаць.— Далёка на поўдні, на паўвыспе Дарвіт, якая выступае ў Вечаровае мора, расце дрэва — ядвабніца. Яна вельмі-вельмі старая, адна засталася ад старажытнага райскага саду, які калісьці рос па ўсёй зямлі. Яе плод — плод шчасця. Кажуць, што калі гэты плод альбо адвар з такіх пладоў з’ядуць чорныя чаплі, то адразу ж на пару хвілін знепрытомнеюць, а потым і зусім забудуць, як людзей чапаць і чапляць. А вось Паляндра, паспытаўшы гэтых ягад, будзе вечна хварэць і болей ніколі ўжо не зможа лётаць па свеце.
— Вось што,— сказала Алеола,— мы з Арцінам абавязкова адшукаем гэтую ядвабніцу, дастанем ейныя плады, знойдзем вас, і тады ўсе разам адправімся да гэтага балота.
— Добра,— пагадзіўся мастак Дроздзіч,— а я тым часам поўны слоік вусеняў набяру... Вось толькі як вы балота пераплывяце?
— Што-небудзь прыдумаем,— упэўнена прамовіў Арцін.
— Калі так, дам вам яшчэ адну параду. Ісці да той гары — не блізкі свет. Лепей туды плыць.
— Як жа гэта плыць на гару? — запыталася Алеола.
— Вельмі проста.
— Я ведаю,— пачаў Арцін,— гара стаіць на паўвыспе, паўвыспа ляжыць на моры, а ў мора ўпадаюць рэкі. Значыцца, туды лепей плыць па рацэ.
— Так. І выток адной з гэтых рэк якраз недалёка ад вашага мястэчка,— паведаміў мастак Дроздзіч.
— Выдатна,— захапіўся Арцін.— Мы зробім плыт і спусцімся па рацэ!
— Не спяшайся. На плыце плыць павольна і вельмі небяспечна. На рэках і моры шныраюць піраты. Вось што я вам скажу. На рачной прыстані, дзе зліваюцца дзве ракі, Прыта і Продзень, гэта прыкладна ў пятнаццаці вёрстах адсюль, збіраецца флатылія рыбацкіх суднаў. Раз у чатыры гады рыбакі са Светлых Азёр плывуць да бухты Гняздо Рыб, каб паднесці дарункі рыбіным князям і каралям. Гэтая бухта акурат і размешчана каля таго паўвострава. Цяпер менавіта той год. Вы адшукайце ладдзю рыбака Палямона, перадайце яму прывітанне ад мяне і папрасецеся на ягоную ладдзю. Ён чалавек добры, вам не адмовіць. Толькі памятайце, на ладдзі кожны павінен рабіць сваю працу. Ты, Арцін, пабудзеш за матроса, калі трэба ветразь падымеш і за стырном пастаіш, а то і палубу падраіш. А ты, Алеола, будзеш гатаваць ежу і ўдалячынь глядзець, сачыць за даляглядам ды песні спяваць, каб не так сумна рыбакам плыць было.
— Мы на ўсё гатовыя,— рашуча адказала Алеола.— І песень я розных шмат ведаю. Рыбакі-маракі не засумуюць.
— І працы мы не баімося,— падтрымаў яе Арцін.
— Тады зычу вам поспеху,— мастак Дроздзіч склаў парасон, сабраў усе свае рэчы ў скураную торбу.— Запомнеце, тая ядвабніца расце на гары побач з горадам Палац Садоў. Толькі не пераблытайце яе з іншымі ядвабніцамі.
— Дзякуй,— юнак і дзяўчына разам пакланіліся вандроўнаму мастаку.
Яны развіталіся з ім і пайшлі ў мястэчка. Кожны да сваёй апусцелай хаты. Узялі сабе ў дарогу найбольш неабходнае. Арцін, як і належыць будучаму віцязю, апрача ўсяго іншага прыхапіў сваю зброю — меч, лук і поўны калчан стрэлаў.
У той самы дзень Арцін і Алеола адправіліся да прыстані, дзе зліваюцца дзве ракі — Прыта і Продзень.
Пакіньце свой смутак!
Гэта надарылася ў тыя часы, калі па белым свеце вандраваў мастак Дроздзіч. Хадзіў ён у ботах з чырвонага саф’яну, жоўтых атласных шараварах і скураным паўкафтане з узнятым каўняром. У любое надвор’е яго капу сівых валасоў прыкрываў зялёны ў кавуновыя паскі берэт. А з самай сярэдзіны берэта вытыркаўся кароткі закручаны хвасток. На плячы ў вандроўнага мастака заўсёды вісела скураная торба, абапіраўся ён на парасон-кіёчак, зроблены з кораня чорнага дрэва і празрыстага ядвабу. Калі мастак Дроздзіч стамляўся ісці — прыпыняўся, разгортваў парасон і прысядаў пад ім на ўзбочыне дарогі. Ядваб парасона быў такім тонкім і такім празрыстым, амаль паветраным, што Дроздзіч праз яго мог добра бачыць усё, што робіцца вакол. І, апрача таго, гэты празрысты ядваб, нібы вялікае павелічальнае шкло, набліжаў далёкія прадметы. Мастак Дроздзіч глядзеў скрозь свой парасон і бачыў, як там, наперадзе, на ягоным шляху, людзям жывецца. І калі мастак Дроздзіч бачыў, што жывецца ім дрэнна, што ў іх бяда-гора, уставаў і йшоў да іх паспешлівым крокам.
У скураной торбе мастак Дроздзіч трымаў раскладны мальберт, палітру, збанкі з фарбамі, палатно з таго ж празрыстага ядвабу, што і парасон, пэндзлі з тонкімі, як варсінкі вусеняў, валаскамі. А таксама ў ягонай торбе быў вялікі пузаты слоік. Туды ён клаў скручаную трубачкай свежую карціну, напісаную на тым самым празрыстым ядвабе. Напачатку ён заўсёды пісаў на празрыстым ядвабе і заўсёды адно і тое самае.
Ён пісаў усмуткі людзей.
Усмешка — гэта ад смеху, тое што з’яўляецца “ў смеху”, калі куткі вуснаў угору, а ўсмутка — тое, што з’яўляецца ў нас “у смутку”, калі куткі вуснаў долу. Мастак Дроздзіч напіша на ядвабе партрэт “чалавека ў смутку”, яго жала-жаласныя вочы, яго вусны, як перакулены човен, і пакажа таму чалавеку, а той, гледзячы на сябе, такога шкадобнага недарэку, міжволі ўсміхнецца. Вось тады — хоп! — скруціць мастак Дроздзіч гэты партрэт з усмуткай, у слоік пакладзе і накрыўкай закаркуе. І чалавек, партрэт якога напісаў мастак Дроздзіч, больш не будзе такім маркотным і сумным.
А ў пузатым слоіку тым часам чараўніцтва адбываецца: партрэт засмучонага чалавека знікае — ядвабнае палатно зноў празрыстым робіцца, а намаляваныя вусны, з апушчанымі долу куткамі, ператвараюцца ў чорнага вусеня.
Заўважыць мастак іншага маркотнага альбо чымсьці засмучанага чалавека,— каваля, рамесніка, купца, малочніцу ці маладзіцу са слязамі на вачах, тады акуратна страсе чорнага вусеня-ўсмутку з ядвабнага палатна ў слоік, каб той зваліўся на самае дно, і дастае ўжо чыстае, празрыстае ядвабнае палатно.
Уздыхне мастак Дроздзіч, пачухае сваю макаўку пад хвастком на берэце, абмакне пэндзлік у фарбы, уважліва паглядзіць на смуткоўнага чалавека і прымаецца пісаць ягоны партрэт. І чалавек той замест усмуткі з усмешкай застаецца.
Калі побач з мастаком Дроздзічам ужо не застанецца аніводнага засмучонага чалавека, ён прымаецца пісаць іншыя карціны — палі, лясы, хаты, зоркі — толькі ўжо на звычайным ільняным палатне, і дорыць іх людзям. Сяляне альбо гараджане, альбо замчане — жыхары замкаў — у падзяку за гэта запрашаюць вандроўнага мастака сабе дадому, частуюць яго найлепшым з таго, што ў іх маецца, на начлег даюць найбольш цёплы і ўтульны пакой і наймякчэйшы ложак.
Старасты вёсак, кіраўнікі гарадоў, князі і нават каралі неаднойчы прасілі яго застацца, пажыць альбо пагасцяваць у іх падаўжэй, але мастак Дроздзіч у адказ толькі дзякаваў, кланяўся і заўсёды паўтараў адно і тое ж:
— У шмат якіх яшчэ землях мне пабываць трэба.
Браў мастак Дроздзіч свае незвычайныя рэчы і адпраўляўся далей.
Так і падарожнічае ён па свеце, пакуль не набярэцца поўны слоік чорных вусеняў...
Аднойчы ішоў мастак Дроздзіч белай дарогай. Доўга ішоў, змарыўся і, як звычайна, вырашыў прысесці на ўзбочыне адпачыць трошкі. Але не паспеў ён як след уладкавацца пад сваім ядвабным парасонам, пакрэкаць у кулак і паглядзець на неба, каб дазнацца пра надвор’е, бо кінуў позірк наперад і зразумеў, што не да адпачынку яму. Падхапіўся і хутка-хутка пакрочыў далей.
Перад ім, уніз па дарозе, ляжала мястэчка. Як ні ўзіраўся мастак Дроздзіч, не мог разглядзець там аніводнай жывой душы. Мястэчка выглядала цалкам пустым. “Што ж гэта такое? Куды ўсе падзеліся?” — думаў мастак. Праз свой парасон ён бачыў адчыненыя дзверы хат, раскінутыя тавары на рынкавай плошчы, перакуленыя вёдры каля студняў. Здавалася, жыхары мястэчка толькі што былі там, займаліся сваімі штодзённымі справамі, і раптам, як быццам у адно імгненне, іх не стала.
Мастак Дроздзіч таропка ішоў, задыхаўся.
Нечакана з-пад каменнага моста, перакінутага па-над ровам, які аддзяляў могілкі ад мястэчка, насустрач мастаку выйшлі юнак і дзяўчына. Абодва стрункія, ладныя, з прыгожымі тварамі, вялікімі цёмна-карымі вачыма, але вельмі спалоханымі. Юнак і дзяўчына былі падобныя адно да аднаго, быццам родныя брат і сястра. Хаця насамрэч яны не былі нават стрыечнымі братам і сястрой.
На дзяўчыне была белая да каленяў сукенка з гафтам на каўняры і рукавах, мяккія плеценыя з пасак скуры сандалі. Вецер развяваў яе доўгія каштанавыя валасы. Юнак быў апрануты ў ільняную кашулю, падперазаную чырвоным пасам, і палатняныя нагавіцы, запраўленыя ў невысокія боты. На галаве ў яго быў брунатны замшавы капялюш з белым пяром. З-пад капелюша віднеліся цёмна-русыя, да плеч, валасы.
— Не хадзеце ў мястэчка, добры чалавек,— сказала дзяўчына.
— Туды нельга,— папярэдзіў юнак.
— Я здалёк заўважыў, што тут нешта не тое... Але што здарылася? — запытаў мастак Дроздзіч.
— Удзень раптам сцямнела, і наляцелі на горад чорныя віхуры,— пачала апавядаць дзяўчына.
— Каго такая віхура закруціць, ператвараецца ў чорны цень і ляціць угару, туды, дзе віруе чорная хмара,— працягнуў юнак.
— Нашых бацькоў, суседзяў, усіх-усіх, дзяцей і старых, тых, хто быў у дварах, і тых, хто ў хатах хаваўся, усіх закруцілі чорныя віхуры...
— Праз вокны і дзверы, праз коміны ўляталі віхуры ў хаты...
— Усіх-усіх забралі... Толькі мы з Арцінам засталіся. Вось, паспелі схавацца пад гэтым мостам. А ў мястэчку цяпер нікога няма. Пустэча, страх і жах...— казала дзяўчына.
— Нават усе жывёліны разбегліся... Глядзеце! — юнак паказаў на дарогу.
Сотні маленькіх і вялікіх слядоў жывёлаў і жывёлінак былі бачныя на ёй. Усе сляды вялі прэч з горада.
— Так, вялікае няшчасце прыйшло ў ваш горад,— прамовіў мастак Дроздзіч.
— Прабачце... Мы зусім забылі прадставіцца. Я — будучы віцязь Арцін, а гэта — будучая яснапанна Алеола,— сумна сказаў юнак.
— Пакуль проста Алеола,— дзяўчына зрабіла рэверанс, але з-за гора, якое яна адчувала, не змагла, як неабходна ў такіх выпадках, усміхнуцца,— мне яшчэ толькі належыць стаць яснапаннай. А мястэчка наша завецца Скéмень.
— А я — мастак Дроздзіч,— пакланіўся вандроўнік.
— Мы пра вас чулі...— прызнаўся юнак.
— Пра вас мабыць усе людзі чулі,— дадала дзяўчына.
— Гэта Алеола прыдумала схавацца пад мостам побач з могілкамі,— паведаў Арцін.
— Слушна прыдумала,— пахваліў мастак Дроздзіч.— Я ведаю, што гэта за чорныя віхуры і чорная хмара прайшлі над вашым мястэчкам. Ад іх толькі пад такім мостам, які вядзе ад месца жыцця-радасці да месца жалю-смутку і можна схавацца.
— А што гэта за віхуры і хмара такія? — разам сумна спыталі Арцін і Алеола.
— Ваш горад наведала Жалобная Каралева Паляндра,— пачаў апавядаць мастак Дроздзіч,— гэта ўладарка гора і смутку. Мне даводзілася яе бачыць — сухая, згорбленая старая. Твар у яе жоўта-брунатны, а зрэдчас становіцца шэра-зялёным. На ссівелых валасах замест кароны яна носіць вянок з шасці зачаўрэлых чорных руж. І Паляндра заўсёды прагне людскога гора. Гэтаксама, як мы, калі доўга не паямо, адчуваем голад, таксама і яна пакутуе ад недахопу гора. А калі Паляндра вельмі галодная, то робіцца чорнай-чорнай, зморшчваецца і ўся трэскаецца, як кара на балотным карчаку. Тады Жалобная Каралева загадвае сваім слугам збіраць чорных вусеняў і варыць з іх поліўку.
Алеола і Арцін слухалі мастака з шырока расплюшчанымі вачыма, а той апавядаў далей:
— У Чорным Балоце, у самай багне, на Імховай Выспе стаіць сплецены з каравых каранёў церам. На страсе ягонай у вялізных гнёздах жывуць чорныя чаплі, а Паляндра — у самім цераме, у пакоі з крывой столлю. Пад церамам знаходзіцца вязніца для людзей, ператвораных у чорныя цені. Паляндра, уся ў чорных строях, лётае па свеце ў чорнай карэце, запрэжанай чорнымі чаплямі — гэта і ёсць тая хмара і віхуры, якія вы бачылі. Чаплі чапаюць і чапляюць людзей, таму яны так і завуцца — чаплі. Як пабачаць яны чалавека, закружваюць яго, кружаць, кружаць, пакуль той не ператворыцца ў цень, а потым кідаюць яго ў жалезную ступу, якую Паляндра заўсёды возіць з сабою на задку карэты. Затым Жалобная Каралева разам са сваімі прыслужніцамі-чаплямі кідае цені людзей у вязніцу, пад тым патарочным церамам.
Мастак Дроздзіч змоўк, паглядзеў на неба — ці не збіраецца на даляглядзе чорная хмара — і зноў пачаў апавядаць:
— Вакол той цямніцы ад смутку і гора людскага на балотных купах вырастаюць гнілякі, на якіх і заводзяцца чорна-бурыя вусені. Акурат з гэтых вусеняў Паляндра і гатуе сабе і сваім чаплям поліўку. Але з часам людскія цені становяцца тонкімі, зусім танюткімі. Яны ўжо не ў стане сілкаваць балотную зямлю сваім горам, і гнілякі перастаюць расці, і вусеняў на іх заводзіцца ўсё менш і менш. Вось Паляндра штогод і адпраўляецца па новых людзей. Вы, напэўна, чулі, што раз-пораз дзе-нідзе знікаюць людзі...
Алеола і Арцін ад гэтага аповеду яшчэ болей засмуціліся.
— Ну досыць ужо, лепей я вашыя партрэты напішу,— прапанаваў мастак Дроздзіч.
— Не трэба,— уздыхнула Алеола.
— Не да забаваў нам цяпер,— смутна вымавіў Арцін.
— А я ўсё ж прапаную.
Мастак звыкла дастаў са скураной торбы мальберт, пэндзлі і фарбы, адкаркаваў пузаты слоік, прымайстраваў ядвабнае палатно да мальберта.
Першым мастак Дроздзіч напісаў партрэт Алеолы, затым Арціна.
У дзяўчыны і юнака трошкі адлегла на сэрцы. Уважлівей, ужо не такім затуманеным ад гора позіркам паглядзелі яны на рэчы вандроўнага мастака — на збанкі з фарбамі, на пэндзлікі, на мальберт...
— Вой, што гэта за брыдота ў вас такая? — запытала Алеола і паказала на вусеняў на дне слоіка.
— А, гэта... Усмуткі людзей. Яны на партрэтах, бо ядваб у мяне адмысловы! — ператвараюцца ў вусеняў і спадаюць на дно слоіка... Зараз там ёсць і вашыя. У мяне дамова з Жалобнай Каралевай — я хаджу па свеце, збіраю ўсмуткі людзей і ў выглядзе чорна-бурых вусеняў прыношу ёй. Тады яна не так часта да людзей наведваецца. Аднак бачыце, якая яна ненаедная... Абагнала мяне, не паспеў я ў вашае мястэчка прыйсці.
— Пачакайце, паслухайце...— задумаўся Арцін,— калі нашыя людзі знаходзяцца ў яе вязніцы — значыцца, іх можна адтуль вызваліць.
— Слушна! — падтрымала гэтую ідэю Алеола.— Мы іх вызвалім!
Здавалася, знік смутак з твараў і Арціна, і Алеолы. Юнак адчуў сябе сапраўдным віцязем, а дзяўчына — яснапаннай.
— Гэта што, ваш партрэт так падзейнічаў? — пацікавілася Алеола ў мастака Дроздзіча.
— Не,— адказаў ён,— калі ў чалавека ў жыцці з’яўляецца мэта, яна здольная выгнаць з ягонага сэрца смутак і нават заглушыць найвастрэйшы боль.
Раптам усё вакол пацямнела. Як ні сачыў мастак Дроздзіч за небам — не ўгледзеў. Закруціліся над імі чорныя віхуры.
— Сюды да мяне, хутчэй! — крыкнуў мастак Дроздзіч.— Жалобная Каралева дадому вяртаецца!
Мастак разгарнуў над сабою ядвабны парасон. Пад яго шмыгнулі і Алеола з Арцінам. Сяк-так прыціснуліся адно да аднаго.
— Гэты парасон робіць нас нябачнымі для Паляндры і ейных паслугачоў,— прашаптаў мастак Дроздзіч.
І праўда — віхуры і хмара хутка пранесліся над імі і зніклі далёка за парослымі лесам узгоркамі.
— Паслухайце, міленькі мастачычак Дроздзічак,— пачала прасіць Алеола,— пазычце нам, калі ласка, на пару дзён ваш чароўны парасонік. Мы з Арцінам пойдзем на тое балота, схаваемся пад парасонам і вызвалім людзей.
— А як жа мне быць? — нахмурыў бровы мастак Дроздзіч.
— А вы,— працягвала Алеола,— пажывяце пакуль пад гэтым мостам, папішаце карціны. Вы ж самі казалі, што чорныя чаплі тут нікога не крануць, а значыць, і вас таксама.
— Зразумейце ж,— сур’ёзна адказаў мастак Дроздзіч,— на свеце так шмат гарадоў, мястэчак і вёсак, дзе я таксама патрэбны. Пакуль я тут буду расседжвацца, колькіх яшчэ людзей забярэ Паляндра!
— Тады хадземце з намі,— настойліва сказаў Арцін.— Вы нас атуліце сваім парасонам, а мы зробім човен, пераплывем Чорнае Балота і вызвалім людзей.
— Што вы,— хітнуў галавою мастак Дроздзіч,— Чорнае Балота немагчыма пераплыць на чоўне — пад ім балота становіцца глейкім, ліпкім, човен цалкам захрасае. І перайсці гэтае балота нельга — пад нагамі яно ператвараецца ў жыжу, зацягвае на дно. Гэта жудаснае месца. Як толькі ў мяне набіраецца поўны слоік усмутак, я прыходжу на бераг Чорнага Балота, проста хаваюся пад парасон і стаўлю слоік на купіну. Тры разы прасвішчу, як плача суслік-байбак, скажу замову, і прылятаюць чорныя чаплі, забіраюць слоік. А я чакаю, калі яны вернуць яго зусім пусты. А дачакаўшыся, кладу слоік у торбу і зноў іду вандраваць па свеце, збіраць новыя ўсмуткі.
— Ну зразумейце, нам вельмі трэба неўпрыкметку пракрасціся да той вязніцы! — усклікнула Алеола.
— Пракрасціся туды — гэта толькі палова справы,— разважліва прамовіў мастак Дроздзіч.— Нават калі атрымаецца пераплыць балота, патрапіць у той церам, складзены з патарочаў, і вызваліць людзей, то Паляндра і яе чаплі адразу ж іх пабачаць, закруцяцца вялізным смерчам і назад у вязніцу вернуць. І вас у дадатак пасадзяць туды ж. А на ўсіх людзей майго парасона ніяк не хопіць.
— І што рабіць? — з адчаем спытаў Арцін.
— Слухайце сюды,— мастак Дроздзіч, прымружыў свае блакітныя вочы, паглядзеў на неба — ці не ляціць якая запозненая чапля,— і шэптам пачаў апавядаць.— Далёка на поўдні, на паўвыспе Дарвіт, якая выступае ў Вечаровае мора, расце дрэва — ядвабніца. Яна вельмі-вельмі старая, адна засталася ад старажытнага райскага саду, які калісьці рос па ўсёй зямлі. Яе плод — плод шчасця. Кажуць, што калі гэты плод альбо адвар з такіх пладоў з’ядуць чорныя чаплі, то адразу ж на пару хвілін знепрытомнеюць, а потым і зусім забудуць, як людзей чапаць і чапляць. А вось Паляндра, паспытаўшы гэтых ягад, будзе вечна хварэць і болей ніколі ўжо не зможа лётаць па свеце.
— Вось што,— сказала Алеола,— мы з Арцінам абавязкова адшукаем гэтую ядвабніцу, дастанем ейныя плады, знойдзем вас, і тады ўсе разам адправімся да гэтага балота.
— Добра,— пагадзіўся мастак Дроздзіч,— а я тым часам поўны слоік вусеняў набяру... Вось толькі як вы балота пераплывяце?
— Што-небудзь прыдумаем,— упэўнена прамовіў Арцін.
— Калі так, дам вам яшчэ адну параду. Ісці да той гары — не блізкі свет. Лепей туды плыць.
— Як жа гэта плыць на гару? — запыталася Алеола.
— Вельмі проста.
— Я ведаю,— пачаў Арцін,— гара стаіць на паўвыспе, паўвыспа ляжыць на моры, а ў мора ўпадаюць рэкі. Значыцца, туды лепей плыць па рацэ.
— Так. І выток адной з гэтых рэк якраз недалёка ад вашага мястэчка,— паведаміў мастак Дроздзіч.
— Выдатна,— захапіўся Арцін.— Мы зробім плыт і спусцімся па рацэ!
— Не спяшайся. На плыце плыць павольна і вельмі небяспечна. На рэках і моры шныраюць піраты. Вось што я вам скажу. На рачной прыстані, дзе зліваюцца дзве ракі, Прыта і Продзень, гэта прыкладна ў пятнаццаці вёрстах адсюль, збіраецца флатылія рыбацкіх суднаў. Раз у чатыры гады рыбакі са Светлых Азёр плывуць да бухты Гняздо Рыб, каб паднесці дарункі рыбіным князям і каралям. Гэтая бухта акурат і размешчана каля таго паўвострава. Цяпер менавіта той год. Вы адшукайце ладдзю рыбака Палямона, перадайце яму прывітанне ад мяне і папрасецеся на ягоную ладдзю. Ён чалавек добры, вам не адмовіць. Толькі памятайце, на ладдзі кожны павінен рабіць сваю працу. Ты, Арцін, пабудзеш за матроса, калі трэба ветразь падымеш і за стырном пастаіш, а то і палубу падраіш. А ты, Алеола, будзеш гатаваць ежу і ўдалячынь глядзець, сачыць за даляглядам ды песні спяваць, каб не так сумна рыбакам плыць было.
— Мы на ўсё гатовыя,— рашуча адказала Алеола.— І песень я розных шмат ведаю. Рыбакі-маракі не засумуюць.
— І працы мы не баімося,— падтрымаў яе Арцін.
— Тады зычу вам поспеху,— мастак Дроздзіч склаў парасон, сабраў усе свае рэчы ў скураную торбу.— Запомнеце, тая ядвабніца расце на гары побач з горадам Палац Садоў. Толькі не пераблытайце яе з іншымі ядвабніцамі.
— Дзякуй,— юнак і дзяўчына разам пакланіліся вандроўнаму мастаку.
Яны развіталіся з ім і пайшлі ў мястэчка. Кожны да сваёй апусцелай хаты. Узялі сабе ў дарогу найбольш неабходнае. Арцін, як і належыць будучаму віцязю, апрача ўсяго іншага прыхапіў сваю зброю — меч, лук і поўны калчан стрэлаў.
У той самы дзень Арцін і Алеола адправіліся да прыстані, дзе зліваюцца дзве ракі — Прыта і Продзень.
